Żałoba to naturalna reakcja na stratę ukochanej osoby lub innych istotnych utrat. Według Judith Viorst żałoba może zakończyć się na dwa sposoby:
- Pozytywną identyfikacją, w której zmarły pozostaje częścią naszej tożsamości.
- Patologiczną identyfikacją, polegającą na skrajnym utożsamieniu się ze zmarłym, prowadzącym do całkowitego upodobnienia się do niego.
Brak przeżycia żałoby może natomiast skutkować przewlekłym smutkiem. Śmierć bliskiej osoby często negatywnie wpływa na zdrowie psychiczne i fizyczne. Badania pokazują, że osoby w żałobie częściej niż ogół społeczeństwa doświadczają depresji, uzależnień (od alkoholu, narkotyków czy leków) oraz podejmują ryzykowne zachowania, co zwiększa ryzyko wypadków, chorób, a nawet samobójstw.
Proces żałoby jest złożony i indywidualny, ale istnieją pewne etapy, które często pojawiają się u osób przeżywających żałobę. Te etapy zostały opisane przez amerykańską psychiatrkę Elisabeth Kübler-Ross i są znane jako model pięciu etapów żałoby.
Żałoba
Żałoba to naturalny proces emocjonalny, który pojawia się w odpowiedzi na stratę, najczęściej bliskiej osoby. W psychologii jest definiowana jako stan psychicznego i fizycznego cierpienia, towarzyszący przeżywaniu utraty, obejmujący szereg intensywnych emocji, takich jak smutek, gniew, poczucie winy, a czasem ulga. Proces żałoby jest indywidualny i zależy od wielu czynników, takich jak więź z osobą zmarłą, okoliczności śmierci oraz zasoby emocjonalne i wsparcie społeczne osoby doświadczającej straty.
Jakie są etapy żałoby?
Przebieg żałoby często opisuje się w etapach, takich jak zaprzeczenie, gniew, targowanie się, depresja i akceptacja, choć nie zawsze są one przeżywane w tej kolejności. Żałoba może również obejmować reakcje somatyczne, takie jak bezsenność, utrata apetytu czy osłabienie. Proces ten jest niezbędny, aby osoba pogodziła się z utratą i mogła na nowo odnaleźć równowagę w życiu. W niektórych przypadkach może jednak przekształcić się w żałobę przedłużoną (patologiczna żałoba), wymagającą wsparcia terapeutycznego.
Pięć etapów żałoby
Pięć etapów żałoby to model opracowany przez Elisabeth Kübler-Ross opisujący proces przeżywania straty lub konfrontacji ze świadomością kończącego się życia. Etapy te obejmują: zaprzeczenie, gniew, negocjacje, depresję oraz akceptację. Pomimo że model ten ma swoje ograniczenia i nie każdy przechodzi przez wszystkie jego etapy w określonej kolejności, stanowi on ważne narzędzie w zrozumieniu procesu radzenia sobie ze stratą i adaptacji do zmian życiowych z niej wynikających.
Zaprzeczenie
W początkowej fazie żałoby, osoba może odczuwać szok i zaprzeczanie faktu utraty. Często unika przyjęcia prawdy i odmawia akceptacji, co się wydarzyło. Po pierwszym otrzymaniu złych wieści ludzie często reagują poprzez zaprzeczanie i izolację. Mogą trudno zaakceptować faktyczny stan rzeczy, wypierając się go, np. mówiąc: „To musi być pomyłka” lub „To nie dzieje się naprawdę”. Jest to naturalna reakcja umysłu, który stara się chronić przed szokiem i intensywnymi emocjami.
Gniew
W tej fazie osoba zaczyna odczuwać złość i frustrację z powodu utraty. Często szuka winnych lub obwinia siebie lub innych za to, co się stało. Kiedy ludzie zaakceptują faktyczną stratę, wielu z nich doświadcza uczucia gniewu. To uczucie może być skierowane zarówno na siebie, jak i na innych, a także na samą stratę bliskiej osoby. Gniew jest zrozumiałym i naturalnym elementem procesu żałoby, będącym wyrazem potrzeby uwagi, akceptacji i miłości.
Targowanie
W tej fazie osoba próbuje „targować” z rzeczywistością lub wyższą siłą w nadziei na odwrócenie utraty. Może składać obietnice lub prosić o drugą szansę. To faza, w której ludzie próbują negocjować ze swoim bólem, szukając sposobów na odwrócenie sytuacji. Starają się znaleźć alternatywne scenariusze, które mogłyby uniknąć bólu i straty. Czasami pojawia się myśl, że coś mogło być zrobione inaczej, aby uniknąć tragedii.
Depresja
W tej fazie osoba doświadcza uczucia głębokiej smutku i depresji z powodu utraty. Czuje się przygnębiona, apatyczna i może wykazywać brak zainteresowania swoim otoczeniem. Po okresie targowania się może nastąpić okres głębokiego smutku i przygnębienia. To chwila, w której zaczynamy pełniej rozumieć konsekwencje straty. W tym czasie wsparcie bliskich odgrywa istotną rolę, gdyż pomagają w przezwyciężeniu bólu.
Akceptacja
W ostatnim etapie ludzie zaczynają akceptować rzeczywistość. Ostatecznie, osoba osiąga akceptację faktu utraty i zaczyna powoli budować nowe życie bez tej osoby. Akceptacja nie oznacza zapomnienia oraz, że żałoba przestaje istnieć, ale pozwala na zaakceptowanie nowej rzeczywistości, przyjęcie tego, co się wydarzyło, i kontynuowanie budowania życia pomimo straty.
Model pięciu etapów żałoby
Nie wszyscy ludzie przeżywają etapy żałoby w tej samej kolejności i niektóre osoby mogą doświadczać kilku etapów jednocześnie. Ponadto, niektóre osoby mogą nie przejść przez wszystkie etapy i mogą doświadczać żałoby w inny sposób. Proces żałoby jest bardzo indywidualny i zależy od wielu czynników, takich jak relacja z osobą zmarłą, wsparcie społeczne, wcześniejsze doświadczenia traumy i osobowość.
Ważne jest, aby osoby przeżywające żałobę dać sobie czas na przetworzenie swoich uczuć i znalezienie wsparcia od bliskich, przyjaciół lub profesjonalistów, jeśli to konieczne. Przechodzenie przez etapy żałoby może być trudne i bolesne, ale z czasem i odpowiednim wsparciem, większość ludzi może nauczyć się żyć z utratą i odbudować swoje życie.
Pozytywne przepracowanie żałoby
Pozytywne przepracowanie żałoby zależy od kilku czynników. Społeczna akceptacja smutku sprzyja zdrowemu przeżywaniu straty – żałoba jest uznawana za naturalną reakcję i pozwala na swobodne wyrażanie emocji. Brak wsparcia może jednak prowadzić do przedłużonego trwania żałoby, zwłaszcza u osób skłonnych do histerii.
Przejęcie ról społecznych po zmarłym może przynieść satysfakcję i złagodzić smutek, dając poczucie sensu. Dodatkowo proces żałoby może wiązać się z korzyściami, takimi jak spadek, możliwość znalezienia nowego partnera, większa ilość wolnego czasu czy ulga po zakończeniu cierpienia chorego. Jeśli osoby w żałobie nie odczuwają poczucia winy z powodu wynikających z niej korzyści, mogą łatwiej zakończyć ten proces w pozytywny sposób. Przezwyciężenie kryzysu psychologicznego często prowadzi do wewnętrznego wzmocnienia, głębszych relacji oraz większego poczucia sensu życia.
Badania nad rodzicami, którzy stracili dzieci z powodu choroby, pokazują, że wielu z nich doświadcza rozwoju duchowego i silniejszych więzi rodzinnych, stając się bardziej otwartymi emocjonalnie. Jednak dla części par strata dziecka prowadzi do rozpadu małżeństwa – rozwód dotyczy aż 80% przypadków.