Dysforia płciowa to termin opisujący silny i trwały psychiczny dyskomfort wynikający z rozbieżności między płcią przypisaną przy urodzeniu (opartą na biologicznych cechach płciowych), a tożsamością płciową danej osoby. Dotyka ona głównie osób transpłciowych i osób o różnorodnych tożsamościach płciowych, choć nie każdy doświadczający różnic w identyfikacji płciowej będzie odczuwać ten rodzaj cierpienia psychicznego i emocjonalnego. U części z tych osób istnieje akceptacja swojego ciała bez potrzeby interwencji medycznych mających na celu potwierdzenie ich tożsamości płciowej.
Zespół dezaprobaty płci
W przeszłości stan ten określano mianem „zaburzenia tożsamości płciowej”, co sugerowało patologizację. W 2013 roku, wraz z publikacją DSM-5 zmieniono termin na „dysforię płciową”, aby ograniczyć stygmatyzację i skoncentrować się na wsparciu osób odczuwających cierpienie związane z niedopasowaniem tożsamości płciowej do przypisanej płci.
Dysforia płciowa została zdefiniowana i uznana za jednostkę diagnostyczną w międzynarodowych klasyfikacjach zdrowotnych, takich jak ICD-11 Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) oraz DSM-5 Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego. Celem takiego ujęcia jest umożliwienie osobom z dysforią płciową dostępu do specjalistycznej pomocy psychologicznej, medycznej, a czasem także chirurgicznej, jeśli odczuwają taką potrzebę.
Dysforia płciowa nie jest tożsama z orientacją seksualną – dotyczy tożsamości płciowej, czyli odczuwanego przez osobę poczucia przynależności do określonej płci, która może nie zgadzać się z płcią przypisaną jej w momencie narodzin. To ważne rozróżnienie, ponieważ dysforia płciowa dotyczy aspektu identyfikacji, a nie preferencji seksualnych.
Objawy dysforii płciowej
Osoby z dysforią płciową często doświadczają intensywnego poczucia niezgodności między swoim ciałem a tym, jak postrzegają siebie pod względem płci. Objawy dysforii płciowej mogą przybierać różnorodne formy i mogą obejmować zarówno objawy emocjonalne, jak i fizyczne. Objawy dysforii płciowej często pojawiają się już w dzieciństwie, choć zdarza się, że symptomy ujawniają się dopiero w okresie dojrzewania lub w dorosłości.
W klasyfikacji DSM-5 wskazano szczegółowe kryteria diagnostyczne, z których przynajmniej dwa muszą występować przez co najmniej sześć miesięcy, by postawić kliniczne rozpoznanie dysforii. Kryteria te różnią się w zależności od wieku: dla dzieci są nieco inne niż dla dorosłych i nastolatków. Niezależnie od wieku, osoby z dysforią płciową łączy odczuwanie wyraźnego dyskomfortu oraz trudności w codziennym funkcjonowaniu. Zmagają się one często z obniżoną samooceną i poczuciem izolacji, co może prowadzić do depresji, zaburzeń lękowych oraz wycofania z życia towarzyskiego. Czasem pojawiają się również ryzykowne zachowania.
Podstawowe objawy dysforii płciowej
- Silna niechęć do części własnego ciała – osoby z dysforią płciową często odczuwają silny dyskomfort związany z cechami fizycznymi, które przypisują im płeć niezgodną z ich tożsamością, np. piersiami, owłosieniem, narządami płciowymi czy tonem głosu. Osoby z dysforią płciową często doświadczają silne poczucie niespójności między płcią odczuwaną a cechami płciowymi (pierwszorzędowymi, jak narządy płciowe, oraz drugorzędowymi, jak owłosienie).
- Pragnienie zmiany płci – wiele osób z dysforią płciową odczuwa silne pragnienie posiadania cech płciowych właściwych dla płci, z którą osoba się identyfikuje, które często przeradza się w pragnienie korekty płci, która miałaby im pomóc w lepszym dopasowaniu wyglądu fizycznego do odczuwanej tożsamości płciowej. Pragnieniu pozbycia się pierwszorzędowych lub drugorzędowych cech płciowych – ponieważ są niezgodne z odczuwaną płcią – może towarzyszyć zmiana wyglądu, noszenie ubrań typowych dla odczuwanej płci, czy też stosowanie leków hormonalnych.
- Pragnienie identyfikacji z płcią przeciwną lub alternatywną wobec przypisanej przy urodzeniu.
- Chęć bycia postrzeganym i traktowanym zgodnie z identyfikowaną płcią.
- Przekonanie o posiadaniu reakcji i emocji charakterystycznych dla odczuwanej płci.
Możliwe konsekwencje społeczne i psychologiczne u osób z dysforią płciową
- Izolacja społeczna i unikanie aktywności towarzyskich – dysforia płciowa często prowadzi do wycofania społecznego, ponieważ osoby z dysforią mogą obawiać się dyskryminacji lub niezrozumienia. Mogą także unikać aktywności, które eksponują ich ciało, jak np. korzystanie z basenów, siłowni czy szatni.
- Problemy ze zdrowiem psychicznym – u osób z dysforią płciową często pojawiają się objawy depresji, lęku, a czasem również myśli samobójcze. Te problemy wynikają nie tylko z wewnętrznego konfliktu związanego z własną płcią, ale też z reakcji otoczenia, która może obejmować odrzucenie, niezrozumienie czy otwartą dyskryminację.
Dysforia płciowa u dzieci
Dzieci z dysforią płciową mogą od bardzo młodego wieku wykazywać skłonność do zachowań i preferencji typowych dla innej płci niż ta, którą przypisano im przy urodzeniu. Kilkuletni chłopiec może przykładowo preferować zabawy i stroje uznawane za kobiece, wyraźnie mówić o swojej identyfikacji jako dziewczynka i odrzucać wszystkie zachowania przypisywane chłopcom. Samo wyrażanie takich preferencji nie oznacza od razu dysforii płciowej; diagnoza wymaga dokładnego zbadania, a symptomy muszą być długotrwałe.
Dysforia płciowa u młodzieży
W okresie dojrzewania dysforia płciowa może się nasilić, ponieważ zmiany fizyczne związane z dorastaniem mogą pogłębić uczucie niezgodności z własnym ciałem. Na przykład nastoletnia dziewczyna, która odczuwa dysforię płciową, może doświadczać silnego stresu związanego z rozwojem piersi i zaczynać nosić obszerne ubrania, by ukryć swoje ciało. Również typowe zmiany hormonalne, takie jak pojawienie się menstruacji, mogą być źródłem dużego dyskomfortu.
Dysforia płciowa u dorosłych
Dorośli z dysforią płciową mogą poszukiwać bardziej trwałych rozwiązań, takich jak korekta płci czy terapia hormonalna. Dorosły mężczyzna, który od lat czuje, że jego tożsamość jest bliższa kobiecości często decydują się na stosowanie estrogenów oraz innych zabiegów, które pomagają w lepszym dopasowaniu wyglądu fizycznego do odczuwanej tożsamości. U osób dorosłych dysforia płciowa może także przejawiać się na poziomie społecznym, ze względy na odczuwanie dyskomfortu w sytuacjach, kiedy wymagana jest zgodność wyglądu z rolą płciową.
Leczenie i wsparcie psychologiczne w dysforii płciowej
Leczenie dysforii płciowej wymaga indywidualnego podejścia i obejmuje wsparcie psychologiczne, a w niektórych przypadkach także interwencje medyczne. Proces ten zaczyna się zazwyczaj od rozmów z psychologiem lub psychoterapeutą, który pomaga osobie zrozumieć jej tożsamość płciową i radzić sobie z towarzyszącym jej dyskomfortem.
- Psychoterapia – praca terapeutycznej koncentruje się na wzmacnianiu akceptacji siebie, rozwijaniu strategii radzenia sobie z emocjami oraz przygotowaniu na wyzwania związane z procesem tranzycji / korekty płci, jeśli pacjent podjął taką decyzję.
- Wsparcie hormonalne – w wielu przypadkach osoby z dysforią płciową podejmują decyzję o terapii hormonalnej, która pomaga im w uzyskaniu wyglądu bardziej zgodnego z ich tożsamością płciową. Dla osób pragnących przejść z mężczyzny na kobietę (transkobiety) stosuje się estrogen, a dla osób pragnących przejść z kobiety na mężczyznę (transmężczyźni) – testosteron. Terapia hormonalna jest przeprowadzana pod ścisłą kontrolą lekarza endokrynologa.
- Korekta chirurgiczna – w niektórych przypadkach osoby z dysforią płciową decydują się na operacje korekty płci, które pozwalają im w pełni dopasować swoje ciało do odczuwanej tożsamości płciowej. Procedury te mogą obejmować różnorodne zabiegi, takie jak mastektomia u transmężczyzn, augmentacja piersi u transkobiet, operacje twarzy, a także operacje narządów płciowych. Środowiska wspierające osoby transseksualne i transpłciowe unikają używania terminu „zmiana płci,” ponieważ może on sugerować sztuczność ingerencji w biologiczne cechy organizmu. Zamiast tego preferowane są określenia takie jak „korekta płci,” które lepiej oddają naturę procesu dostosowywania tożsamości płciowej do jej odczuwanej wersji. W obszarze językowym pojawiają się również nowe pojęcia, takie jak „uzgadnianie płci,” będące terminem prawnym, który opisuje określone procesy bez odniesienia do psychologii. Pojęcie „afirmacja płci” w kontekście dysforii płciowej odnosi się przede wszystkim do akceptacji tożsamości płciowej danej osoby, a nie biologicznej płci przypisanej przy urodzeniu.
- Wsparcie społeczne – rodzina, przyjaciele i szersze środowisko społeczne mają ogromny wpływ na samopoczucie osoby z dysforią płciową. Akceptacja i wsparcie najbliższych mogą znacznie zmniejszyć poziom stresu i poprawić jakość życia osoby z dysforią płciową. Edukacja zarówno w rodzinie, jak i w szkole czy pracy, pomaga w budowaniu zrozumienia i akceptacji dla różnorodności tożsamości płciowych.