Tranzycja

Tranzycja płci obejmuje wszystkie formy zmiany funkcjonowania społecznego i/lub korekty cech płciowych ciała w kierunku płci, z którą osoba się utożsamia. Proces ten zawiera zmianę roli społecznej i wizerunku, diagnostykę medyczną, medyczne interwencje afirmujące płeć (np. hormonalne interwencje afirmujące płeć; terapia/substytucja hormonalna, zabiegi chirurgiczne) oraz sądową korektę płci (sądowe uzgodnienie płci; uzgodnienie płci metrykalnej w procesie sądowym). Tranzycja płci jest więc złożonym i wieloaspektowym trwającym w czasie procesem obejmującym zmiany społeczne, medyczne i prawne.

Tranzycja płciowa

Tranzycja płciowa to proces zmiany sposobu wyrażania swojej płci lub cech płciowych w zgodzie z wewnętrznym poczuciem tożsamości płciowej, obejmującym bycie mężczyzną, kobietą, osobą niebinarną lub genderqueer. Dla osób transpłciowych i transseksualnych często wiąże się z terapią hormonalną i operacjami korekty płci, choć nie zawsze obejmuje interwencje chirurgiczne. Tranzycja jest długotrwałym procesem, mogącym trwać od kilku miesięcy do kilku lat, i nie ogranicza się do pojedynczych wydarzeń. Obejmuje zmiany fizyczne, psychologiczne, społeczne i emocjonalne, różniąc się tym samym od samej operacji korekty płci, która jest jedynie jednym z możliwych elementów tranzycji. Tranzycja płciowa obejmuje ujawnienie swojej tożsamości płciowej, przyjęcie nowego imienia i zaimków, oraz adaptację relacji interpersonalnych do nowej dynamiki płciowej. Proces ten wiąże się także ze zmianami w rolach płciowych i oczekiwaniach społecznych, a także modyfikacją stylu ubioru, fryzury i sposobu dbania o wygląd w zgodzie z odczuwaną tożsamością.

Społeczne aspekty tranzycji

Społeczne aspekty tranzycji to ujawnienie swojej tożsamości płciowej bliskim oraz wybór nowego imienia i zaimków odpowiadających tożsamości płciowej. Rozpoczyna się od ujawnienia tożsamości jako osoby transpłciowej innym ludziom. Od tego momentu może być przyjęte nowe imię i zaimki, które lepiej odpowiadają tożsamości płciowej. Relacje interpersonalne często nabierają nowej dynamiki, gdy zmienia się postrzeganie płci – relacje mogą przekształcać się z tych między osobami przeciwnej płci na relacje między osobami tej samej płci i odwrotnie. Role płciowe i oczekiwania społeczne również ewoluują w trakcie tranzycji. Aspekty estetyczne, takie jak moda, odgrywają ważną rolę; osoby w trakcie tranzycji często zmieniają styl ubioru, fryzury oraz techniki pielęgnacji i makijażu, aby lepiej wyrazić swoją tożsamość.

Medyczne (fizyczne) aspekty tranzycji

Medycznie proces tranzycji  (korekta płci) może obejmować terapię hormonalną, wywołującą fizyczne zmiany zgodne z tożsamością płciową, oraz różne zabiegi chirurgiczne, takie jak mastektomia czy operacje plastyczne klatki piersiowej i narządów płciowych. Regularne konsultacje z lekarzami i specjalistami są kluczowe dla monitorowania zdrowia osoby.

Prawne aspekty tranzycji

Prawne aspekty tranzycji obejmują procedury zmiany imienia i oznaczenia płci w dokumentach, które mogą się różnić w zależności od kraju i lokalnych przepisów. W wielu częściach świata osoby transpłciowe mogą legalnie zmienić swoje imię, aby było zgodne z ich tożsamością płciową. W niektórych regionach możliwa jest również zmiana prawnego oznaczenia płci w dokumentach, takich jak prawo jazdy, akty urodzenia i paszporty. Wymagania prawne w różnych regionach mogą się różnić; niektóre miejsca wymagają operacji korekty płci, podczas gdy inne tego nie wymagają. Osoby transpłciowe mają możliwość legalnej zmiany imienia i prawnego oznaczenia płci w dokumentach, choć dokładne wymagania różnią się w zależności od regionu: niektóre kraje  wymagają operacji korekty płci, a inne nie.

Sądowa korekta płci

Pierwsze próby sądowej korekty płci (sądowego uzgodnienia płci) w polskim orzecznictwie miały miejsce w latach 60. XX w. Orzeczeniem Sądu Wojewódzkiego dla m.st. Warszawy z 24 września 1964 r. (II Cr 515/64) sprostowano akt urodzenia w wyniku wcześniejszej operacyjnej korekty płci, stosując analogię do art. 23 ust. 3 dawnego prawa o aktach stanu cywilnego, zaznaczając zmianę ex nunc. Orzeczenie to miało jednak charakter jednostkowy. W 1978 r. podjęto pierwszą próbę systemowego rozwiązania problemu; w uchwale Sądu Najwyższego z 25 lutego 1978 r. (sygn. akt III CZP 100/77) sąd uznał za dopuszczalną zmianę oznaczenia płci bez konieczności przeprowadzania operacji i umożliwił sprostowanie aktu urodzenia. W latach 1982-1987 sądy rejonowe w kilku sprawach dokonywały prostowania, a nawet zmiany aktów urodzenia w odniesieniu do płci oraz imienia i nazwiska.

W latach 80. i wczesnych 90. XX wieku podjęto szereg prób rozwiązania problemu braku podstawy prawnej do orzekania o ustaleniu płci. Bogate piśmiennictwo z tego okresu koncentrowało się na dwóch głównych zagadnieniach: czy w świetle obowiązujących przepisów możliwe jest orzeczenie o płci osoby oraz, w przypadku pozytywnej odpowiedzi, jak taka zmiana powinna być odzwierciedlona w aktach stanu cywilnego. Pojawiły się również postulaty, aby uregulować tę kwestię systemowo, poprzez wprowadzenie odpowiednich regulacji do kodeksu cywilnego lub prawa o aktach stanu cywilnego.

W latach 90. XX wieku ukształtowało się orzecznictwo dotyczące korekty płci metrykalnej, jednak nie poprzez uchwalenie nowych przepisów, lecz na podstawie wypracowanego orzecznictwa Sądu Najwyższego. Po wyroku SN z 1978 roku, który otworzył możliwość zmiany oznaczenia płci w akcie urodzenia, Sąd Najwyższy podjął w 1989 roku uchwałę, która uzyskała moc zasady prawnej i stała się standardem orzecznictwa. Zgodnie z tą uchwałą, po uzyskaniu decyzji sądowej w sprawie płci, kierownik urzędu stanu cywilnego ma obowiązek nadać nowy numer PESEL, wprowadzić wzmiankę o zmianie oznaczenia płci na podstawie wyroku sądu i wydać decyzję dotyczącą imienia oraz, w niektórych przypadkach, nazwiska osoby transpłciowej.

Mimo, że nie zawsze rozwiązanie to spotyka się z akceptacją ze strony osób transpłciowych, które preferowałyby aby sama korekta płci nie była widoczna w ich dokumentach, udokumentowanie zmiany oznaczenia płci zostało przyjęte w praktyce w praktyce administracyjnej. Orzecznictwo Sądu Najwyższego w tym zakresie ugruntowało procedury zmiany płci w Polsce, opierając się na indywidualnych decyzjach sądowych, które mają kluczowe znaczenie dla regulacji prawa cywilnego dotyczącego aktów stanu cywilnego. (https://bip.brpo.gov.pl/sites/default/files/Postepowania_w_sprawach_o_ustalenie_plci.pdf)