fiksacja funkcjonalna

Fiksacja funkcjonalna (functional fixedness) to pojęcie psychologiczne odnoszące się do specyficznego rodzaju umysłowego ograniczenia, przejawiającego się w niezdolności do zauważenia nowych, niestandardowych zastosowań dla przedmiotu, ze względu na zbyt silne skoncentrowanie na jego tradycyjnym, typowym sposobie użycia lub przeznaczeniu. Fiksacja funkcjonalna polega na trudności w dostrzeżeniu niestandardowego sposobu wykorzystania danego obiektu, co ogranicza zdolność do rozwiązywania problemów, szczególnie w sytuacjach nowych i nietypowych. Zjawisko to utrudnia kreatywne myślenie, ponieważ skupiamy się na tradycyjnej funkcji przedmiotów. Fiksację funkcjonalną można opisać jako „utknięcie” w sztywnych schematach myślowych, co utrudnia kreatywne i innowacyjne rozwiązywanie problemów.

Termin ten został wprowadzony w 1945 roku przez niemieckiego psychologa Karla Dunckera, który badał wpływ wcześniejszych doświadczeń na nasze możliwości rozwiązywania aktualnych problemów oraz jak ludzie podchodzą do zadań wymagających nietypowego wykorzystania dostępnych narzędzi. Duncker zauważył, że często uczestnicy jego eksperymentów nie byli w stanie dostrzec alternatywnych sposobów wykorzystania przedmiotów, które mogłyby prowadzić do rozwiązania problemu. Fiksacja funkcjonalna jest więc jedną z przeszkód w tzw. myśleniu dywergencyjnym, które polega na szukaniu wielu możliwych rozwiązań jednego problemu.

Sztywność myślenia

W kontekście poznawczym fiksacja funkcjonalna może być rozumiana jako specyficzny przypadek przeszkody mentalnej, czyli zjawiska, w którym wcześniejsze doświadczenia i wiedza na temat przedmiotu uniemożliwiają elastyczne myślenie i ograniczają umiejętność rozważania nowych perspektyw. Jest to część szerszego problemu tzw. transferu negatywnego, gdzie wcześniejsze nawyki, schematy i wzorce postrzegania blokują innowacyjne podejście do nowych zadań.

Fiksacja funkcjonalna jest wynikiem tego, że nasz umysł działa w oparciu o schematy i nawyki, które były skuteczne w przeszłości. Gdy pojawia się problem wymagający zmiany perspektywy, te zakorzenione sposoby myślenia często stają się barierą dla znalezienia innowacyjnego rozwiązania. Zgodnie z psychologią Gestalt, której założenia podkreślają całościowe postrzeganie, fiksacja ta ogranicza nas do standardowego zastosowania przedmiotów, blokując nasze zdolności do alternatywnego ich wykorzystania. Duncker opisał ją jako „mentalną blokadę” przed użyciem przedmiotu w nowy sposób, co może prowadzić do problemów w sytuacjach wymagających elastyczności. Przykładem może być sytuacja, w której ktoś potrzebuje przycisku do papieru, ale mając pod ręką tylko młotek, nie jest w stanie dostrzec jego alternatywnego zastosowania. W tym przypadku osoba postrzega młotek wyłącznie jako narzędzie do wbijania gwoździ, co uniemożliwia twórcze podejście do zadania.

Przykłady fiksacji funkcjonalnej

Jednym z najbardziej znanych eksperymentów związanych z fiksacją funkcjonalną jest tzw. „Problem Świecy” Dunckera. W tym zadaniu uczestnik ma za zadanie przytwierdzić świecę do ściany w taki sposób, aby wosk nie kapał na stół. Do dyspozycji ma świecę, pudełko z zapałkami oraz pinezki. Kluczem do rozwiązania problemu jest zrozumienie, że pudełko z zapałkami może być użyte jako podstawka pod świecę, którą można przypiąć pinezkami do ściany. Jednak wielu uczestników nie zauważa, że pudełko samo w sobie może mieć inne zastosowanie niż tylko bycie pojemnikiem na zapałki, co ilustruje przykład fiksacji funkcjonalnej.

Innym przykładem może być sytuacja, w której osoba próbuje otworzyć butelkę wina, ale nie ma korkociągu. Jeśli osoba jest zafiksowana na myśli, że jedynym narzędziem do otwierania wina jest korkociąg, może nie zauważyć innych, kreatywnych rozwiązań, takich jak użycie śruby i kombinerek czy wyciśnięcie korka. Fiksacja funkcjonalna uniemożliwia w tej sytuacji elastyczne myślenie, które pozwoliłoby na innowacyjne podejście do zadania.

Fiksacja funkcjonalna występuje również w sytuacjach zawodowych. Na przykład, inżynier projektujący nowy system może być tak bardzo przywiązany do poprzednich rozwiązań technologicznych, że nie dostrzega innowacyjnych, bardziej wydajnych metod. Podobnie, w branży marketingowej, specjaliści mogą trzymać się tradycyjnych form reklamy, nie dostrzegając potencjału nowych mediów społecznościowych, ponieważ są przywiązani do swoich wcześniejszych doświadczeń.

Mechanizmy prowadzące do fiksacji funkcjonalnej

Zjawisko to nie występuje u bardzo małych dzieci – na przykład, dzieci w wieku pięciu lat nie wykazują oznak fiksacji funkcjonalnej, ponieważ traktują różne funkcje przedmiotów jako równie ważne. Jednak w wieku około siedmiu lat zaczynają postrzegać pierwotną funkcję przedmiotu jako dominującą, co prowadzi do utrwalenia typowych zastosowań przedmiotów.

Zjawisko fiksacji funkcjonalnej wynika z naturalnej tendencji ludzkiego umysłu do kategoryzowania i organizowania świata w sposób uporządkowany. Nasz mózg działa na zasadzie ekonomii poznawczej, co oznacza, że tworzy schematy, które pomagają nam szybko podejmować decyzje w codziennych sytuacjach. Te schematy są zwykle oparte na naszych wcześniejszych doświadczeniach i pozwalają nam szybko rozpoznawać typowe funkcje przedmiotów.

Problem pojawia się wtedy, gdy te schematy są zbyt sztywne i ograniczają nasze myślenie. W przypadku fiksacji funkcjonalnej osoba jest zbyt silnie skoncentrowana na typowej funkcji przedmiotu, co uniemożliwia jej dostrzeżenie jego alternatywnych zastosowań. Badania pokazują, że osoby, które mają większą elastyczność umysłową i są bardziej otwarte na nowe doświadczenia, rzadziej ulegają fiksacji funkcjonalnej.

Warto podkreślić, że fiksacja funkcjonalna może mieć różne stopnie nasilenia. W niektórych przypadkach może być subtelna i trudna do wykrycia, ale w innych może prowadzić do poważnych problemów w rozwiązywaniu zadań, zwłaszcza tych, które wymagają innowacyjności i kreatywności.

Fiksacja funkcjonalna w codziennym życiu. Jak ją pokonać?

sztywność myślenia

Aby pokonać fiksację funkcjonalną, psychologowie zalecają różne techniki, które pomagają w rozwijaniu bardziej elastycznego myślenia. Przede wszystkim warto świadomie ćwiczyć myślenie dywergencyjne, czyli poszukiwanie wielu rozwiązań dla jednego problemu. Techniki takie jak burza mózgów, odgrywanie ról lub „odwracanie problemu” mogą być pomocne w przełamywaniu schematycznych wzorców myślenia.

Kolejną metodą jest ćwiczenie tzw. innej perspektywy, czyli patrzenie na problem oczami kogoś innego lub z innego punktu widzenia. Często nowe podejście pojawia się, kiedy spojrzymy na sytuację z zupełnie innej perspektywy, niż jesteśmy przyzwyczajeni.

Ocena 5/5 - (2 głosów)

Znajdź psychologa lub psychoterapeutę w serwisie Psychologuj.pl