Desensytyzacja to proces polegający na zmniejszaniu wrażliwości lub reakcji na określone bodźce, szczególnie na te, które wcześniej wywoływały fizyczną lub emocjonalną reakcję. Mechanizm ten może być używany w procesie terapii, w trakcie której osoba stopniowo narażana jest na bodźce wywołujące lęk lub negatywne emocje, aż do momentu, w którym te reakcje się zmniejszają lub znikają. Desensytyzacja określana jest również jako odwrażliwianie i odnosi się do techniki terapeutycznej stosowanej w psychologii i psychiatrii, mającej na celu redukcję reakcji lękowych lub emocjonalnych na określone bodźce. Jest często wykorzystywana w leczeniu fobii, lęków oraz innych zaburzeń emocjonalnych. Proces ten polega na stopniowym wystawianiu osoby na złagodzone wersje bodźców wywołujących lęk, zarówno w rzeczywistości, jak i w wyobraźni, co pomaga zmniejszyć intensywność reakcji lękowej. Desensytyzacja może również odnosić się do zmniejszenia wrażliwości na drastyczne sceny na skutek przyzwyczajenia.
Terapia ekspozycyjna
Desensytyzacja znajduje zastosowanie w terapii ekspozycyjnej i jest skuteczną techniką terapeutyczna stosowaną głównie w leczeniu zaburzeń lękowych, fobii i zespółu stresu pourazowego.
- Fobie specyficzne – leczenie fobii takich jak lęk przed lataniem, pająkami, wysokościami, itp.
- Zaburzenia lękowe – pomoc w radzeniu sobie z ogólnymi lękami, atakami paniki czy agorafobią.
- PTSD – zmniejszenie objawów związanych z traumatycznymi doświadczeniami.
- Stres i traumy emocjonalne – pomoc w radzeniu sobie z trudnymi emocjami i sytuacjami życiowymi.
Rodzaje desensytyzacji
Systematyczna desensytyzacja
Polega na stopniowym i systematycznym wystawianiu osoby na bodźce wywołujące lęk, zaczynając od tych najmniej stresujących, aż po te najbardziej stresujące. Proces ten często łączy się z technikami relaksacyjnymi, takimi jak głębokie oddychanie czy progresywne rozluźnianie mięśni.
Desensytyzacja poprzez ekspozycję
W tej metodzie osoba jest bezpośrednio wystawiana na bodźce wywołujące lęk w kontrolowanym środowisku, co ma na celu oswojenie się z nimi i stopniowe zmniejszenie lęku. Może być stosowana zarówno w sposób „in vivo” (bezpośrednio w rzeczywistości), jak i „in vitro” (poprzez wyobraźnię).
Desensytyzacja przez ruchy gałek ocznych (EMDR)
Stosowana głównie w terapii pourazowych zaburzeń stresowych (PTSD). Technika ta polega na śledzeniu ruchów gałek ocznych terapeuty lub użyciu innych bodźców dwustronnych (dźwiękowych lub dotykowych), co ma pomóc w przetwarzaniu i zmniejszaniu traumatycznych wspomnień.
Systematyczna desensytyzacja
Systematyczna desensytyzacja znana jest również jako stopniowa ekspozycja lub trening desensytyzacyjny, jest terapeutyczną techniką stosowaną w psychologii i psychoterapii, mającą na celu zmniejszenie lub wyeliminowanie lęków, fobii i innych zaburzeń lękowych. Metoda ta opiera się na założeniu, że osoba doświadczająca lęku może stopniowo stawić czoła swoim lękom, a w rezultacie przestanie na nie negatywnie reagować. Proces ten polega na stopniowym narażaniu pacjenta na bodźce, sytuacje lub myśli, które wywołują lęk, w kontrolowany i systematyczny sposób.
Idea systematycznej desensytyzacji wywodzi się z teorii warunkowania klasycznego, zaproponowanej przez Iwana Pawłowa, który zauważył, że po pewnym czasie psy przestają reagować na dzwonienie dzwonka przed karmieniem, jeśli dzwonienie nie jest już skorelowane z jedzeniem. Na podstawie tej teorii amerykański psychiatra Joseph Wolpe w latach 50. XX wieku stworzył technika terapeutyczną – metodę systematycznej desensytyzacji jako formę terapii lęków, która jest obecnie stosowana w psychoterapii behawioralnej w celu redukcji i kontroli lęków oraz fobii. Jest szczególnie skuteczna w leczeniu różnych rodzajów zaburzeń lękowych i fobii, takich jak lęk przed lotem, klaustrofobia czy fobia społeczna.
Mechanizm działania systematycznej desensytyzacji
- Hierarchia lęków – terapeuta pomaga pacjentowi stworzyć hierarchię sytuacji wywołujących lęk związany z danym zaburzeniem. Hierarchia ta jest stopniowym zestawieniem sytuacji, poczynając od tych, które wywołują najmniejszy lęk, a kończąc na tych, które wywołują największy lęk.
- Relaksacja – pacjent jest uczony technik relaksacji, takich jak głębokie oddychanie czy techniki medytacyjne, które pomagają mu osiągnąć stan spokoju i odprężenia.
- Systematyczne narażanie – pacjent jest stopniowo narażany na sytuacje z hierarchii lęków, poczynając od tych najmniej lękotwórczych i postępując do coraz bardziej stresujących. W trakcie narażania, pacjent praktykuje techniki relaksacji, aby kontrolować swoją odpowiedź na lęk.
- Warunkowanie odwrotne – w miarę jak pacjent staje się mniej lękowy wobec danego bodźca, terapeuta wprowadza proces warunkowania odwrotnego. Oznacza to parowanie bodźca wywołującego lęk z reakcją relaksacyjną, aby zastąpić lęk reakcją na relaks.
- Postęp i powtarzalność – pacjent kontynuuje praktykowanie narażania i relaksacji w trakcie sesji terapeutycznych oraz na co dzień. Proces jest powtarzany wielokrotnie, a pacjent stopniowo staje się bardziej odważny wobec sytuacji, które kiedyś wywoływały u niego lęk.
Systematyczna desensytyzacja opiera się na zasadzie wygaszania reakcji lękowej poprzez kontrolowane powtarzane narażania na sytuacje i bodźce wywołujące lęk, jednocześnie ucząc pacjenta technik relaksacyjnych. Technika ta ma na celu osiągnięcie zmniejszenia lęku i poprawę funkcjonowania pacjenta w sytuacjach, które wcześniej były dla niego problematyczne.
Jak przebiega systematyczna desensytyzacja?
Systematyczna desensytyzacja to terapeutyczna technika stosowana w psychologii i psychoterapii, która ma na celu zmniejszenie lęków i fobii poprzez stopniowe eksponowanie pacjenta na bodźce wywołujące lęk, a następnie wywołanie odpowiedzi relaksacyjnej w sytuacjach, które normalnie wywołują lęk. Proces ten może być realizowany w kilku krokach: ustaleniu hierarchii lęków, stosowaniu technik relaksacyjnych i kontrolowanym narażaniu pacjenta na lękowe sytuacje. Jest skuteczną metodą terapeutyczną, ale wymaga zaangażowania i regularności ze strony pacjenta oraz odpowiedniego wsparcia ze strony terapeuty.
Ocena i identyfikacja bodźców lękowych
W pierwszym etapie terapeuta współpracuje z pacjentem, aby zidentyfikować konkretne sytuacje, obiekty lub myśli, które wywołują lęk.
Opracowanie hierarchii lęku
Kolejnym etapem jest ustalenie hierarchii lęków, co oznacza określenie różnych sytuacji lub bodźców, które wywołują lęk, w kolejności od najmniejszego do największego i na tej podstawie tworzy się listę bodźców lękowych uszeregowanych od najmniej do najbardziej stresujących. Na przykład osoba cierpiąca na fobię społeczną może sklasyfikować sytuacje społeczne od tych, które wywołują łagodny lęk, takie jak rozmowa z nieznajomymi, do tych, które wywołują silny lęk, takie jak przemawianie publiczne.
Stopniowa ekspozycja
Następnie terapeuta i pacjent wspólnie pracują nad narażaniem pacjenta na sytuacje wywołujące lęk. Pacjent jest stopniowo wystawiany na bodźce lękowe, zaczynając od sytuacji najmniej lękowych, jednocześnie ucząc się technik relaksacyjnych w celu kontrolowania reakcji lękowych i stopniowej redukcji lęku. Jeśli pacjent cierpi na fobię pająków, terapeuta może zacząć od pokazywania zdjęć pająków, a następnie przechodzić do bardziej intensywnych bodźców, takich jak oglądanie pająków w zamkniętym terrarium.
Kolejnym krokiem jest nauka technik relaksacyjnych, które pacjent będzie mógł wykorzystać w trakcie terapii. Najczęściej stosowaną techniką jest głębokie oddychanie, które pomaga w redukcji napięcia i lęku. Pacjent może być także uczony technik relaksacyjnych, takich jak progresywne rozluźnianie mięśni czy medytacja.
Monitorowanie postępów i dostosowywanie terapii
Regularne monitorowanie postępów pacjenta i dostosowywanie intensywności ekspozycji oraz technik relaksacyjnych jest jednym z założeń treningu desensytyzacyjnego. Kluczowym elementem systematycznej desensytyzacji jest to, że pacjent musi być wystawiony na dany bodziec lub sytuację przez wystarczająco długi czas, aby móc zaobserwować spadek lęku. Kiedy pacjent przestaje odczuwać lęk w odpowiedzi na dany bodziec, terapeuta przechodzi do następnego poziomu hierarchii, stopniowo zwiększając poziom trudności. Proces ten jest kontynuowany, aż pacjent osiągnie poziom, na którym może swobodnie stawić czoła sytuacjom lub bodźcom, które wcześniej wywoływały u niego lęk. Cała terapia jest prowadzona w sposób kontrolowany i dostosowany do indywidualnych potrzeb pacjenta.
Systematyczna desensytyzacja jest skuteczną formą terapii lęków i fobii. Jej efektywność została potwierdzona w licznych badaniach i jest szeroko stosowana w praktyce klinicznej. Jednak sukces terapii zależy od zaangażowania pacjenta i regularnego uczestniczenia w sesjach terapeutycznych. W niektórych przypadkach może być konieczne również indywidualne dostosowanie metody do potrzeb pacjenta.