Inteligencja jest złożoną i wielowymiarową cechą umysłową, która obejmuje zdolność do myślenia, rozumowania, uczenia się, rozwiązywania problemów, adaptacji do nowych sytuacji i przystosowania się do zmieniającego się środowiska, w decydującym stopniu wpływająca na poziom przystosowaniu do życia. Jest to zdolność jednostki do skutecznego korzystania z posiadanej wiedzy i umiejętności w celu osiągania celów i radzenia sobie w różnych sytuacjach. Inteligencja jest jedną z najbardziej fascynujących i wieloaspektowych cech psychicznych będącą przedmiotem zainteresowania głównie psychologii i nauk kognitywnych. Inteligencja to zdolność logicznego myślenia oraz efektywnego radzenia sobie w otaczającym nas środowisku poprzez rozwiązywanie problemów w sposób konstruktywny i twórczy. Obejmuje ona różnorodne aspekty zdolności intelektualnych, jak również umiejętności emocjonalne, motywacyjne oraz społeczne.
Definicja inteligencji
Jedna z pierwszych prób naukowego zdefiniowania czym jest inteligencja miała miejsce w roku 1921 na łamach Journal of Educational Psychology i była efektem syntetycznego ujęcia wypowiedzi kilkunastu psychologów poproszonych o udzielenie odpowiedzi na to pytanie. Możliwość uczenia się na podstawie doświadczeń oraz zdolność do przystosowania się to otaczającego środowiska, były najczęściej wymienianymi dystynktywnymi cechami inteligencji. Sternberg i Berg dokonując rewizji tego ujęcia w oku 1986 uzupełnił definiowanie inteligencji o jeszcze jeden czynnik – metapoznanie – czyli umiejętność kontrolowania i regulowania własnych procesów poznawczych. Badacze jednocześnie podjęli się krytycznej analizy tej koncepcji, konkludując, że w większym stopniu definiuje ona zachowania uznawane za inteligentne niż abstrakcyjne pojęcie inteligencji. Zgodnie z tym punktem widzenia, przyczynami inteligentnych zachowań jest umiejętność włączania wiedzy płynącej z własnych doświadczeń w aktualnie podejmowanych działaniach związana z refleksyjnością oraz umiejętnością kontrolowania procesów myślowych, co wywołuje skutek w postaci poziomu przystosowania do środowiska.
Definicja inteligencji może się różnić w zależności od teorii i perspektyw badawczych. Na ogół inteligencja jest definiowana jako zdolność do myślenia, uczenia się, rozumowania, rozwiązywania problemów oraz przystosowania się do zmieniających się warunków środowiskowych. Istnieje wiele różnych teorii inteligencji, które kładą nacisk na różne aspekty tego pojęcia jak również różne podejścia do procesu badania inteligencji, takich jak teoria ogólnych czynników inteligencji (np. teoria Charlesa Spearmana), teoria wielorakich inteligencji (np. teoria Howarda Gardnera) czy teoria inteligencji emocjonalnej (np. teoria Petera Saloveya i Johna Mayera). Wyjaśnieniem kwestii mnogości stanowisk jeśli chodzi o próbę zdefiniowania pojęcia inteligencji może być błąd logiczny leżący u podstaw tego przedsięwzięcia – hipostazowanie (uprzedmiotowienie), czyli przypisywanie cechy realnego istnienia pojęciom abstrakcyjnym.
Mimo że istnieje wiele różnych teorii, większość badaczy zgadza się, że inteligencja jest złożonym i wielowymiarowym konstruktem, który obejmuje wiele różnych aspektów umysłu przejawiających się jako różnego rodzaju zdolności. Jednak ze względu na różnorodność stanowisk i definicji inteligencji problematyczne jest wskazanie wyłącznie jednego procesu lub mechanizmu psychicznego, do którego można by zredukować pojęcie inteligencji. Teoria inteligencji ogólnej zaproponowana przez Charlesa Spearmana, która zakłada istnienie jednego ogólnego czynnika inteligencji, który stanowi podstawę dla wszystkich innych zdolności poznawczych. W teorii ogólnych czynników inteligencji, inteligencję postrzega się jako jedno uogólnione zdolnościowe pojęcie, które jest mierzalne za pomocą testów inteligencji. Teoria wielorakich inteligencji zakłada z kolei, że istnieje wiele różnych rodzajów inteligencji, takich jak lingwistyczna, matematyczno-logiczna, muzyczna, kinestetyczna, interpersonalna i intrapersonalna, z których każda może być rozwinięta w różnym stopniu u jednostki.
Jednym z badaczy akcentujących brak zgodności środowiska naukowego w kwestii rozumienia czym jest inteligencja jest Jan Strelau (1997). Zauważył on, że tym co w zasadzie różni konkurencyjne modele teoretyczne, to funkcje intelektualne, które każde z podejść określa jako podstawowe. Strelau proponuje usystematyzowanie dotychczasowych rozważań na temat inteligencji dochodząc do wniosku, że najczęściej jest rozumiana jako:
- ogólna zdolność adaptowania się do zmieniających się warunków i efektywnego wykonywania w nich nowych zadań
- właściwość psychiczna mająca wpływ na względnie stałą efektywność wykonywania zadań
- zdolność do uczenia się
- umiejętność rozwiązywania problemów
- inteligencja psychometryczna
Rodzaje inteligencji
W psychologii wyróżnia się różne rodzaje inteligencji, takie jak inteligencja emocjonalna i inteligencja społeczna, które wspólnie tworzą kompleksowy obraz naszych zdolności poznawczych i adaptacyjnych. Jedną z najbardziej wpływowych teorii jest teoria wielorakich inteligencji Howarda Gardnera, która wyróżnia kilka różnych rodzajów inteligencji, takich jak lingwistyczna, logiczno-matematyczna, przestrzenna, muzyczna, kinestetyczno-cielesna, interpersonalna i intrapersonalna.
Indywidualne różnice w poziomie inteligencji
Różnice indywidualne w zakresie inteligencji są widoczne już od najmłodszych lat i utrzymują się przez całe życie. Badania nad tymi różnicami obejmują zarówno czynniki genetyczne, jak i środowiskowe. Dziedziczenie odgrywa istotną rolę w determinowaniu poziomu inteligencji, jednak także czynniki środowiskowe, takie jak rodzina, edukacja, sytuacja ekonomiczna czy poznawcze stymulowanie ze strony środowiska, mają ogromny wpływ na rozwój inteligencji.
Inteligencja może mieć wpływ na sukces w wielu dziedzinach życia, takich jak edukacja, praca, relacje społeczne i zdrowie psychiczne. Osoby o wyższym poziomie inteligencji mają zazwyczaj lepsze wyniki akademickie, zajmują bardziej prestiżowe stanowiska pracy oraz uzyskują wyższe zarobki. Poziom inteligencji jest powiązany również z lepszą kondycją zdrowia psychicznego, większą zdolnością radzenia sobie ze stresem oraz lepszymi relacjami interpersonalnymi.
W powszechnym rozumieniu, często inteligencję mylnie utożsamia się z mądrością, co prowadzi do używania tych terminów zamiennie. Jednak są to dwie zupełnie różne, w dużej mierze niezależne od siebie cechy. Mądrość odnosi się raczej do umiejętności podejmowania rozważnych decyzji, opartych na racjonalnej ocenie rzeczywistości oraz doświadczeniu życiowym. Oznacza życiową roztropność opartą na wiedzy, dojrzałości czy zdolności do refleksyjności. Osoba o ograniczonych zdolnościach intelektualnych może posiadać głęboką mądrość życiową, podczas gdy osoba o wysokim poziomie inteligencji może nie wykazywać się życiową mądrością.
Jednak warto pamiętać, że inteligencja nie jest jedynym czynnikiem determinującym sukces czy potencjał jednostki. Istnieją również inne czynniki, takie jak motywacja, osobowość, kreatywność i umiejętności społeczne, które odgrywają istotną rolę w osiąganiu celów i rozwijaniu potencjału jednostki. Inteligencja nie jest stała i niezmienna przez całe życie. Jest elastyczną cechą, która może ulegać zmianom i rozwojowi w reakcji na uczenie się, doświadczenia życiowe oraz interakcje społeczne.
Dziedziczność czy środowisko?
Przez wiele lat środowisko naukowe debatowało na temat tego jakie są uwarunkowania inteligencji. Główną oś sporu wyznaczały dwa bieguny: czynniki genetyczne (niektóre cechy osobnicze mogą podlegać dziedziczeniu) oraz czynniki środowiskowe. W latach dwudziestych XX wieku dominował pogląd zgodnie z którym wpływ na inteligencję maiłyby mieć wyłącznie czynniki biologiczne. W latach 50 i 60 XX natomiast zaczęto dopatrywać się wpływy na poziom inteligencji jedynie czynników środowiskowych. Dopiero w latach 90 ubiegłego wieku pojawiła się koncepcja zakładająca możliwość interakcji czynników genetycznych i środowiskowych w kształtowaniu inteligencji.
Jako cecha ilościowa inteligencja wykazuje znaczną różnorodność w ludzkiej populacji. Jest determinowana przez liczne geny oraz różne aspekty środowiska (zarówno wspólne jak i specyficzne) jak również przez interakcję czynników genetycznych i środowiskowych. Udział tych czynników zmienia się wraz z wiekiem: w dzieciństwie dominujący wpływ ma środowisko, natomiast w późniejszych latach życia większą rolę zaczynają odgrywać czynniki genetyczne. Nie można więc jednoznacznie udzielić odpowiedzi na pytanie o to, który z tych czynników mają większe znaczenie.
Dziedziczenie inteligencji u człowieka jest złożonym procesem, na który wpływają zarówno czynniki genetyczne, jak i środowiskowe. Inteligencja nie jest determinowana przez pojedynczy gen, ale przez wiele genów (poligeniczność), z których każdy ma niewielki wpływ na ogólny poziom inteligencji. Geny wpływają na rozwój struktur mózgu, neuroprzekaźników oraz procesy poznawcze, które są podstawą zdolności intelektualnych. Badania bliźniąt jednojajowych (identycznych), które mają identyczny zestaw genów, wykazują, że inteligencja ma znaczną komponentę genetyczną. Szacuje się, że dziedziczność inteligencji wynosi od 50% do 80%. Badania adopcyjne również potwierdzają wpływ genów, gdyż dzieci adoptowane wykazują większe podobieństwo w zakresie inteligencji do swoich biologicznych rodziców niż do rodziców adopcyjnych.
Badania nad wpływem czynników środowiskowych w kształtowanie się inteligencji pozwoliły na wyciągnięcie wniosków, że czesne doświadczenia edukacyjne, poziom stymulacji intelektualnej, zasoby dostępne w domu (książki, gry edukacyjne) mają znaczący wpływ na rozwój inteligencji. Styl wychowania, zaangażowanie rodziców w edukację dziecka oraz interakcje społeczne w rodzinie kształtują umiejętności poznawcze. Jakość edukacji, dostęp do zasobów edukacyjnych, metody nauczania oraz środowisko szkolne również wpływają na rozwój inteligencji. Warto zwrócić uwagę również na to, że normy kulturowe, wartości, dostęp do technologii, środowisko ekonomiczne oraz stabilność społeczna wpływają również w pewnym stopniu na możliwości rozwoju intelektualnego.
W tym kontekście należy również wskazać na istnienie jeszcze jednej grupy czynników. Czynniki prenatalne i wczesnodziecięce mają kluczowy wpływ na rozwój mózgu i zdolności poznawczych dziecka. Zdrowie matki podczas ciąży, jej odżywianie, ekspozycja na toksyny oraz poziom stresu mogą znacząco wpłynąć na rozwój mózgu płodu. Wczesne doświadczenia życiowe, w tym poziom stresu, jakość opieki oraz interakcje z opiekunami, odgrywają istotną rolę w kształtowaniu zdolności poznawczych dziecka.