Jednym z modeli w ramach podejścia transteoretycznego jest transteoretyczny model zmiany zachowań opracowany przez Jamesa Prochaskę i Carlo DiClemente w latach 80. XX wieku. W roku 1982 ci dwaj badacze zaproponowali model, który opisuje proces zmiany niepożądanych zachowań i nawyków jako sekwencję etapów, które osoba przechodzi w drodze do uzyskania trwałej zmiany. Model zmiany Prochaski i DiClemente skupia się na zmianach zachowań związanych z uzależnieniami (został opracowany w efekcie doświadczeń w pracy z osobami uzależnionymi), ale może być stosowany w kontekście wielu innych problemów behawioralnych. Model ten integruje elementy różnych teorii psychologicznych i socjologicznych, stąd nazwa „transteoretyczny”. Model ten składa się z sześciu głównych etapów.
Transteoretyczny model zmiany – etapy
Prekontemplacja problemu
W tym etapie osoba nie jest świadoma, że istnieje problem z jej zachowaniem, nie ma świadomości potrzeby zmiany lub nie ma motywacji do zmiany. Osoba znajdująca się w fazie prekontemplacji często bagatelizuje lub neguje problem i nie myśli o zmianie swojego zachowania w najbliższej przyszłości (najbliższe 6 miesięcy). Osoby na tym etapie zazwyczaj nie doceniają zalet mogących pojawić się w efekcie zmiany: bagatelizują problemy i często nie są świadomi popełniania jakichkolwiek błędów.
W fazie prekontemplacji osoba nie jest gotowa na zmianę i nie uznaje jej za konieczną we własnym życiu. Sugerowanie zmiany lub informowanie o ryzyku związanym z jej zachowaniem spotyka się z oporem i częściej gotowa jest twierdzić, że to otoczenie powinno się dostosować, a nie ona. Ludzie w tym stadium czują się bezsilni i bezradni, często wybierając pozostanie w obecnej sytuacji, aby uniknąć ryzyka niepowodzenia. Używają mechanizmów obronnych, takich jak zaprzeczenie, umniejszanie, racjonalizacja, projekcja i obwinianie, aby odwrócić uwagę od problemu oraz przerzucić odpowiedzialność na czynniki zewnętrzne, takie jak wpływ społeczeństwa, rodziny, złe geny czy pech, które są poza jej kontrolą.
Terapeuta w tym etapie ma za zadanie budzić świadomość i uświadamiać osobę na temat negatywnych konsekwencji jej zachowania. Osoby na tym etapie są zachęcane do myślenia o zaletach zmiany swojego niezdrowego zachowania i odczuwania emocji związanych z wpływem ich negatywnego zachowania na innych.
Kontemplacja i rozpoznanie problemu
W etapie kontemplacji osoba zaczyna rozważać, że jej zachowanie może być problemem i zaczyna uświadamiać sobie konsekwencje swojego działania. Osoba w tym etapie rozważa, czy warto podjąć kroki w kierunku zmiany, ale może być niepewna i ambiwalentna, co do podjęcia działań, zaczyna jednak rozważać wprowadzenie zmiany i zdaje sobie sprawę z jej potencjalnej konieczności
Na etapie kontemplacji osoby planują rozpocząć zdrowe zachowania w ciągu najbliższych 6 miesięcy. Choć są bardziej świadome korzyści wynikających ze zmiany, dostrzegają również liczne wady podjęcia decyzji o zmianie, co powoduje ambiwalencję i może opóźniać podjęcie działań. W tym stadium ludzie zastanawiają się, jakimi osobami mogliby się stać, gdyby zmienili swoje zachowanie, a inspirację czerpią od osób prowadzących zdrowy tryb życia. Jest to etap poszerzania samoświadomości i stopniowego pojawiania się ukierunkowane na cel myślenia. Terapeuta w tym etapie pomaga osobie zrozumieć zalety zmiany i rozważyć opcje, a osoby z jej otoczenia mogą skutecznie wpływać i pomagać w tej fazie, zachęcając do pracy nad pozbyciem się niepożądanych zachowań. Ta faza charakteryzuje się dużą konfliktowością, bo z jednej strony pojawia się już uświadomiona potrzeba zmiany, a z drugiej opór i lęk przed nią, w efekcie czego etap ten może trwać nawet kilka lat.
Przygotowanie
Osoby na etapie przygotowania są gotowe do podjęcia działań w ciągu najbliższych 30 dni. Podejmują małe kroki, które mogą pomóc w uczynieniu zdrowego zachowania częścią ich życia, na przykład informują przyjaciół i rodzinę o swoich zamiarach zmiany. Na tym etapie ważne jest, aby zachęcać osoby do szukania wsparcia u przyjaciół i dzielenia się z nimi swoimi planami dotyczącymi zmiany zachowania. Powinny one również zastanawiać się, jak będą się czuły, kiedy będą prowadzić zdrowszy tryb życia. Główną obawą w tej fazie jest możliwość porażki po podjęciu działań. Osoby uczą się, że im lepiej są przygotowane, tym większe mają szanse na sukces.
Osoby znajdujące się na tym etapie są już gotowe na zmianę i planują wkrótce ją wprowadzić lub już podjęły wstępne działania w tym kierunku. Jest to czas na opracowanie szczegółowych planów, dokonanie poprawek oraz zdobywanie praktycznych umiejętności. Przechodzą od decyzji i gromadzenia informacji do konkretnych kroków. Przygotowanie to etap rozwiewania wszelkich wątpliwości i opanowywania schematów działania, pozwalający na płynne przejście od „chcę zrobić” do „robię” z odpowiednim planem „jak to zrobić”.
Działania zmierzające do uzyskania zmiany
W etapie działania osoba podejmuje konkretne kroki w kierunku zmiany zachowania. Jest to etap wymagający największego zaangażowania czasu i energii: to jest najbardziej widoczna faza procesu zmiany, w której osoba angażuje się w działania mające na celu rozwiązanie problemu. Terapeuta pomaga w opracowaniu planu działania, uczy skutecznych strategii i monitoruje postępy.
Osoby na tym etapie zmieniły swoje zachowanie w ciągu ostatnich 6 miesięcy i muszą nadal wkładać wysiłek aby kontynuować proces zachodzenia zmiany. Muszą nauczyć się wzmacniać swoje zaangażowanie w zmianę i zwalczać chęć wycofania się. W tej fazie osoby uczą się technik utrzymania zobowiązań, takich jak zastępowanie niezdrowych zachowań pozytywnymi, nagradzanie się za postępy oraz unikanie ludzi i sytuacji, które mogą prowadzić do powrotu starych nawyków. Zmieniają stare nawyki i przyjmują nowe, co jest zauważalne dla otoczenia.
W tym etapie osoba kształtuje swoje nowe zachowanie, unikając sytuacji wyzwalających, kontrolując swoje otoczenie, aktywnie odwracając uwagę od pokus i znajdując zdrowe alternatywy. Wdraża wszystkie te strategie, do których wcześniej się przygotowywała. Działanie jednak nie jest pierwszym ani ostatnim krokiem w procesie zmiany, ponieważ zmiana nie kończy się wraz z podjęciem działania.
Utrzymanie (generalizacja zmiany poza warunki leczenia)
W ostatnim etapie następuje generalizacja zmiany poza warunki leczenia – osoba pracuje nad utrzymaniem osiągniętych zmian poza kontekstem psychoterapii. To oznacza, że nowe zachowanie staje się trwałym nawykiem, a osoba jest mniej narażona na nawroty do starego zachowania. Osoby na etapie utrzymania zmieniły swoje zachowanie ponad 6 miesięcy temu. Ważne jest, aby miały świadomość sytuacji, które mogą prowokować je do powrotu do niezdrowych nawyków, szczególnie w momentach stresu. Osoba na tym etapie aktywnie pracuje nad utrzymaniem nowych nawyków i zapobieganiem nawrotom.
Terapeuta wspiera osobę w utrzymywaniu zmiany i radzeniu sobie z ewentualnymi trudnościami. Zaleca się aby osoby w tej fazie szukały wsparcia u przyjaciół, spędzały czas z ludźmi prowadzącymi zdrowy tryb życia i angażowały się w zdrowe aktywności, takie jak ćwiczenia i techniki relaksacyjne, aby w ten sposób radzić sobie ze stresem zamiast wracać do dawnych, niezdrowych zachowań.
Kluczowe jest wzmacnianie osiągnięć z poprzednich etapów i unikanie wpadek. Samo zaprzestanie niepożądanego zachowania nie wystarczy; konieczne jest utrwalanie nowych działań. Ignorowanie znaczenia fazy utrzymania może prowadzić do osłabienia zaangażowania i nawrotów. Sukces w tej fazie wymaga konsekwentnego, długotrwałego wysiłku, cierpliwości, wytrwałości i zaangażowania.
Optymalną z punktu widzenia tego modelu jest sytuacja, kiedy osoba zmienia się na tyle, że nie czuje nawet pokusy, aby wrócić do starych nawyków, a problematyczne zachowania znikają i przestaje stanowić zagrożenie. Osoba rozpoznaje wczesne sygnały ostrzegawcze nawrotu i radzi sobie z nimi bez większych problemów.
Nawrót
Nawrót to sytuacja dotycząca osób, które skutecznie rzuciły palenie, zażywanie narkotyków lub alkoholu, a następnie powróciły do tych niezdrowych zachowań. Szczególnie narażone na ryzyko nawrotu są osoby, które próbują pozbyć się silnie uzależniających nawyków, takich jak palenie, narkotyki czy alkohol. Osiągnięcie długoterminowej zmiany zachowania często wymaga ciągłego wsparcia od członków rodziny, terapeutów, lekarzy lub innych źródeł środowiskowego wsparcia. Pomocna może być także literatura i inne zasoby, które wspierają w unikaniu wystąpienia nawrotów.
Stadium utrzymania jest ostatecznym celem dla wszystkich podejmujących próbę zmiany. Jednak tylko nieliczne osoby osiągają ten bez przechodzenia nawrotów. Proces zmiany często jest trudny i chociaż nawroty nie są pożądane, są częścią cyklu zmiany. Nawrót może nastąpić po etapie kontemplacji, przygotowania lub działania. Osoby doświadczające nawrotów mają szansę uczyć się na swoich błędach i wyciągać wnioski, lub mogą utknąć w poprzednich stadiach, obwiniając się za niepowodzenia.
Transteoretyczny model zmiany Prochaski i DiClemente
Transteoretyczny model zmiany zachowania to integracyjna teoria terapii, oceniająca gotowość jednostki do podjęcia zdrowszych zachowań oraz oferująca strategie i procesy wspierające tę zmianę. Model składa się z takich elementów jak: etapy zmiany, procesy zmiany, poziomy zmiany, poczucie własnej skuteczności i równowaga decyzyjna. Transteoretyczny model zmiany znany jest także jako „model zmiany” lub „etapami zmiany”.
Transteoretyczny model zmiany zachowania opisuje proces zmiany w sześciu głównych etapach: prekontemplacji, kontemplacji, przygotowania, działania, utrzymania zmiany oraz mogących pojawić się nawrotów. Jest to użyteczne narzędzie dla terapeutów do zrozumienia i wspierania pacjentów w procesie osiągania pożądanej zmiany zachowań.
Koło zmiany
Model Prochaski i DiClemente nie jest procesem przebiegającym zawsze liniowo, a osoba może wielokrotnie przechodzić przez różne etapy, zwłaszcza w przypadku nawrotów lub trudności w utrzymaniu zmiany. Model ten podkreśla, że zmiana zachowania jest procesem stopniowym i że wsparcie terapeutyczne jest istotne na każdym etapie. Model zmiany Prochaski i DiClemente wprowadza pojęcie nawrotu jako potencjalnej części procesu zmiany. Nawrót może wystąpić na każdym etapie poza prekontemplacją i jest traktowany jako naturalna część procesu zmiany. Terapeuta pomaga osobie zrozumieć przyczyny nawrotu i opracować strategie radzenia sobie z nim.