Trójkąt dramatyczny to psychologiczny model stworzony przez Stephena Karpmana w 1968 roku, opisujący destrukcyjne wzorce interakcji międzyludzkich. W ramach tego schematu uczestnicy odgrywają trzy role: Prześladowcy (Oprawcy), Ofiary oraz Ratownika. W Analizie Transakcyjnej nazwy tych ról zapisuje się wielkimi literami, aby odróżnić je od zwykłych ról życiowych. Model ten często pojawia się w relacjach interpersonalnych, zwłaszcza w konfliktach, dysfunkcyjnych rodzinach i współuzależnieniach.
Role w trójkącie dramatycznym
Gdy w grze uczestniczą wyłącznie dwie osoby, jedna z nich przyjmuje rolę Ofiary, natomiast druga może stać się Prześladowcą lub Ratownikiem. Trójkąt Dramatyczny pozwala dostrzec wzajemne powiązania między rolami oraz ich dynamiczne zmiany. Cechą charakterystyczną tego schematu jest cykliczna zmienność ról – osoba początkowo będąca Ratownikiem może stać się Ofiarą, a Ofiara może przejść w rolę Prześladowcy.
Ofiara
Ofiara czuje się bezsilna, skrzywdzona, pozbawiona wpływu na sytuację. Może wypowiadać frazy typu: „Nic mi w życiu nie wychodzi”, „Zawsze ja mam pecha”. Szuka pomocy i wsparcia, często nie podejmując prób rozwiązania problemu. Może przyciągać Ratowników lub oskarżać Prześladowcę. Ofiara to osoba, która postrzega siebie w negatywnym świetle, przyjmując życiową postawę „Ja jestem nie OK – Ty jesteś OK” lub „Ja jestem nie OK – Ty jesteś nie OK”. Ofiara nie szuka aktywnego rozwiązania swoich problemów – oczekuje, że ktoś inny zajmie się jej trudnościami. Wierzy, że pełnienie tej roli zapewnia jej ochronę. Można wyróżnić dwa typy Ofiary. Jeden z nich to osoba, która cierpi z powodu braku czegoś, czego pragnie, co prowadzi do niepokoju. Jej dominujący stan Ja to Dziecko Podporządkowane, a swoim zachowaniem często przywołuje Ratownika, licząc na jego interwencję.
Drugi typ to Ofiara prowokująca, której dominującym stanem Ja jest Dziecko Zbuntowane. Taka osoba swoim zachowaniem celowo wywołuje reakcję otoczenia, nadstawiając przysłowiowy policzek i prowokując Prześladowcę do działania.
Prześladowca
Prześladowca (Oprawca) oskarża, krytykuje i obwinia Ofiarę. Może stosować przemoc psychiczną, fizyczną lub emocjonalną. Nie przyznaje się do błędów i często czuje się usprawiedliwiony w swoim postępowaniu. Prześladowca to osoba, która radzi sobie z własnymi problemami poprzez poniżanie, krytykowanie, lekceważenie i wywieranie presji na innych. Jej dominującym stanem Ja jest negatywny Rodzic Normatywny. Często odreagowuje dawne frustracje na osobach, które nie są ich rzeczywistą przyczyną, co jedynie pogłębia jej własne niezadowolenie. Prześladowca wchodzi w tę rolę, ponieważ wierzy, że Ofiara zasługuje na odrzucenie i karę, co sprawia, że odpowiada na jej prowokacje lub sam ją przywołuje.
Ratownik
Ratownik czuje się zobowiązany do ratowania Ofiary, nawet jeśli ta nie prosi o pomoc. Przejmuje odpowiedzialność za innych, często kosztem własnych potrzeb. Może wzmacniać rolę Ofiary, odbierając jej poczucie sprawczości. Ratownik to osoba, która czuje się zobowiązana do pomagania innym, nawet gdy nikt jej o to nie prosi. Robi to, by poczuć się ważną, jednocześnie umniejszając zdolności innych do samodzielnego radzenia sobie z problemami. Jest szczególnie wyczulony na wołanie Ofiar lub aktywnie ich poszukuje. Często angażuje się w pomoc mimo braku kompetencji, nieodpowiedniego momentu czy własnego zmęczenia.
Ratownik ignoruje swoje potrzeby, traktując je jako mniej istotne, a jego działania są często motywowane nieuświadomioną potrzebą uzyskania wdzięczności i uznania. Jednak, podobnie jak w legendzie o kobrze, wdzięczność nie zawsze nadchodzi, co prowadzi do rozczarowania i frustracji.
Model Trójkąta Dramatycznego
Model Trójkąta Dramatycznego został opracowany przez Stephena Karpmana, który był uczniem Erica Berne’a – twórcy analizy transakcyjnej. Karpman dostrzegł, że w wielu konfliktowych interakcjach ludzie wchodzą w powtarzalne role, które utrwalają negatywne wzorce komunikacyjne. Jego teoria była rozwinięciem analizy transakcyjnej i znalazła zastosowanie w psychoterapii, terapii rodzin oraz w analizie relacji międzyludzkich.
Trójkąt dramatyczny jest wykorzystywany w psychoterapii do analizy toksycznych wzorców interakcji. Świadomość mechanizmów rządzących tym schematem pozwala ludziom wyjść z destrukcyjnych ról i budować zdrowsze relacje. Aby to osiągnąć, konieczna jest zmiana sposobu komunikacji oraz wzięcie odpowiedzialności za własne emocje i decyzje.
Jak wyjść z ról trójkąta dramatycznego?
Ofiara – zamiast biernie poddawać się sytuacji, może nauczyć się asertywności i poszukiwania rozwiązań.
Prześladowca – powinien zastąpić agresję konstruktywną krytyką i nauczyć się empatii.
Ratownik – może skupić się na wspieraniu innych w sposób, który nie odbiera im autonomii i sprawczości.
Zrozumienie i unikanie przyjmowania ról z trójkąta dramatycznego pomaga w budowaniu zdrowych relacji opartych na szacunku i odpowiedzialności.
