Efekt Dunninga-Krugera jest jednym z najbardziej interesujących i szeroko omawianych zjawisk psychologicznych związanych z poznaniem i samooceną. Zjawisko to zostało nazwane na cześć dwóch psychologów – Davida Dunninga i Justina Krugera z Uniwersytetu Cornell – którzy w 1999 roku opublikowali wyniki badania dotyczącego zdolności ludzi do samodzielnej oceny własnych kompetencji. Efekt ten opisuje tendencję osób o niskich kompetencjach w danej dziedzinie do przeceniania swoich umiejętności oraz skłonność osób bardziej kompetentnych do ich niedoceniania.
Efekt Dunninga-Krugera to błąd poznawczy, w którym osoby o niskich kompetencjach w danej dziedzinie mają skłonność do przeceniania i zawyżania własnych umiejętności i wiedzy, natomiast osoby o wysokich kwalifikacjach często zaniżają swoje zdolności i niedocenianą swoje kompetencje. Zależność ta powoduje, że mniejsze rzeczywiste kompetencje często wiążą się z większą pewnością swoich umiejętności. Osoby o niższym poziomie określonej umiejętności przejawiają mniejszą samoświadomość na temat swoich kompetencji w porównaniu do osób wysoko wykwalifikowanych, które bardziej adekwatnie oceniają swoje zdolności. Badania wskazują, że osoby o niskim poziomie umiejętności często błędnie oceniają ich poziom, podczas gdy osoby bardziej kompetentne są w stanie dokładniej oszacować swoje możliwości. Próby wyjaśniania tego zjawiska wiązały się ze wskazywaniem na ograniczoną świadomością własnych braków (osoby mniej zdolne mogą nie zdawać sobie sprawy z niedostatków swoich umiejętności) jako przyczyny subiektywnego przeceniania swoich kompetencji.
W skrócie – osoby mniej doświadczone i wykwalifikowane w danym obszarze często nie zdają sobie sprawy z własnej niewiedzy, co prowadzi do zawyżonej oceny ich umiejętności. Jest to spowodowane ograniczonymi zdolnościami samooceny oraz brakiem wiedzy, które nie pozwalają na realistyczne spojrzenie na własne kompetencje. Ludzie o niskich kompetencjach często nie dostrzegają własnych błędów, ponieważ ich brak wiedzy uniemożliwia im ich zrozumienie. To niezrozumienie prowadzi do przeświadczenia o słuszności swoich działań, co dodatkowo wzmacnia ich pewność siebie i poczucie wyższości.
Efekt Dunninga-Krugera jest zatem psychologicznym paradoksem, który sprawia, że osoby z mniejszymi kwalifikacjami postrzegają siebie jako ekspertów, podczas gdy osoby bardziej kompetentne często mają tendencję do podważania swoich umiejętności i wątpienia we własne możliwości.
Mechanizmy psychologiczne efektu Dunninga-Krugera
Pierwotne wyjaśnienie Dunninga i Krugera zakłada, że za efekt odpowiada brak zdolności metapoznawczych. Interpretacja ta nie cieszy się jednak powszechną akceptacją, a w literaturze akademickiej pojawia się wiele alternatywnych wyjaśnień tego zjawiska.
Metakognicja to zdolność do myślenia o własnym myśleniu oraz oceny swoich procesów poznawczych. Osoby o niskich kompetencjach często nie mają dostatecznej wiedzy, aby prawidłowo ocenić własne umiejętności, co prowadzi do tzw. „ślepej plamki” w samoocenie. W rezultacie nie wiedzą, czego nie wiedzą, co sprawia, że ich oceny są zawyżone ponieważ brakuje im metapoznawczej zdolności do dostrzegania własnej niekompetencji (niskie kompetencje metapoznawcze). Taki opis pozwala prosto wyjaśnić ten efekt: brak kompetencji często wiąże się z niezdolnością do rozróżnienia kompetencji od jej braku. W rezultacie osoby niekompetentne mają trudność z rozpoznaniem własnej niekompetencji. W społeczeństwie zachodnim istnieje silny nacisk na pozytywną samoocenę, co może wpływać na zniekształcenie ocen własnych umiejętności, szczególnie wśród osób o niższych kompetencjach. Pragnienie utrzymania pozytywnego obrazu siebie może skłaniać do ignorowania sygnałów świadczących o brakach w wiedzy lub umiejętnościach.
Krytyka efektu Dunninga-Krugera
Przyczyny efektu Dunninga-Krugera są przedmiotem licznych dyskusji i interpretacji, a środowisko naukowców sugeruje, że wyjaśnienie zaproponowane przez autorów jest niewłaściwe.
W ujęciu metapoznawczym osoby o niskich wynikach nie dostrzegają różnicy jakościowej między swoimi umiejętnościami a umiejętnościami innych, co prowadzi do błędnej oceny własnych kompetencji. W modelu racjonalnym za fałszywą samooceną stoją nadmiernie pozytywne przekonania o własnych zdolnościach, natomiast inna hipoteza mówi, że trudność w ocenie swoich kompetencji wśród osób mniej biegłych wynika z tego, że ich umiejętności są do siebie zbliżone, co zwiększa ryzyko błędów w samoocenie. Z kolei wyjaśnienie statystyczne sugeruje, że efekt jest wynikiem ogólnej tendencji do myślenia o sobie jako lepszym od przeciętnego oraz efektem statystycznym wynikającym ze zjawiska statystycznego znanego jako regresja do średniej oraz z błędu poznawczego, jakim jest iluzja ponadprzeciętności. Znaczna część krytyki efektu Dunninga-Krugera dotyczy tego, że różne zjawiska – w tym psychologiczne – często występują razem, co może sprawiać wrażenie, że tworzą one jednolity efekt, choć w rzeczywistości mogą być od siebie niezależne.
Efekt Dunninga-Krugera w popkulturze
Dunning i Kruger po przeanalizowaniu wyników własnych badań doszli do wniosku, że ludzie o niskich kompetencjach mają skłonność do przeceniania własnych umiejętności, podczas gdy osoby bardziej kompetentne zazwyczaj oceniają siebie z większą skromnością. Jednak wiele osób poszło dalej, interpretując wyniki badań w ten sposób, że osoby niekompetentne uważają się za bardziej kompetentne niż eksperci, co nie znajduje potwierdzenia w wynikach badań.
W popkulturze efekt Dunninga-Krugera bywa również mylnie interpretowany jako twierdzenie o ogólnej nadmiernej pewności siebie, swojej wiedzy i umiejętności u osób o niskiej inteligencji, zamiast nadmiernej pewności siebie i zbyt wysokiej samooceny osób, które nie mają odpowiednich umiejętności do wykonania konkretnego zadania. W rzeczywistości efekt ten nie odnosi się do poziomu inteligencji, lecz do kompetencji w konkretnych zadaniach. Nie zakłada też, że osoby pozbawione danej umiejętności są równie pewne siebie jak osoby osiągające wysokie wyniki. Raczej osoby o niskich wynikach przeceniają swoje zdolności, ale ich pewność siebie pozostaje niższa niż u tych, którzy są bardziej kompetentni.