Warunkowanie instrumentalne nazywane jest również warunkowaniem sprawczym lub warunkowaniem II typu. Jest to proces uczenia się, w trakcie którego zachowanie jest modyfikowane w wyniku konsekwencji działań. Warunkowanie instrumentalne zostało odkryte i opisane przez Jerzego Konorskiego w 1928 roku. Następnie mechanizm ten został szczegółowo opisany przez Burrhusa Frederica Skinnera, który rozwinął wcześniejsze badania Edwarda Thorndike’a, twórcy prawa efektu. To właśnie Thorndike wprowadził pojęcie prawa efektu, które opisuje związek pomiędzy zachowaniem, a jego konsekwencjami. Wśród najbardziej znanych psychologów badających ten temat znajdują się również Burrhus Frederic Skinner i Edward Tolman. Istota warunkowania sprawczego polega na modyfikowaniu częstotliwości występowania określonych zachowań poprzez stosowanie kar i nagród, które wpływają na prawdopodobieństwo wystąpienia danego zachowania.
Warunkowanie sprawcze
Zgodnie z teorią warunkowania instrumentalnego, jeśli określone działanie prowadzi do nagrody lub pozytywnego wzmocnienia, to jego częstotliwość wzrasta. Z kolei działania skutkujące karą lub negatywnymi konsekwencjami, stają się mniej prawdopodobne. Warunkowanie sprawcze opiera się na dwóch kluczowych mechanizmach: wzmocnieniu i karze. Wzmocnienie sprzyja zwiększeniu prawdopodobieństwa powtórzenia określonego zachowania w przyszłości, natomiast kara zmniejsza szansę na jego ponowne wystąpienie. Oba te procesy mogą przyjmować formę pozytywną (dodanie bodźca) lub negatywną (usunięcie bodźca). Warunkowanie instrumentalne różni się od warunkowania klasycznego, w którym uczący się pełni jedynie bierną rolę.
Elementy warunkowania instrumentalnego
Proces ten opiera się na kilku kluczowych elementach:
Wzmocnienie pozytywne
Ma miejsce, gdy określone zachowanie zostaje nagrodzone. Polega na dodaniu bodźca przyjemnego (np. nagroda) po wykonaniu pożądanego zachowania, co zwiększa prawdopodobieństwo jego powtórzenia. Na przykład, uczniowi, który osiągnął wzorowe oceny, wręczane są nagrody i składane gratulacje. Tego typu wzmocnienie zwiększa prawdopodobieństwo, że dane zachowanie zostanie powtórzone w przyszłości.
Wzmocnienie negatywne
Występuje, gdy po określonym zachowaniu eliminuje się bodziec nieprzyjemny. Polega na usunięciu bodźca nieprzyjemnego (np. uniknięcie kary) w wyniku określonego działania. Przykładem może być otwarcie parasola podczas deszczu w celu uniknięcia zmoknięcia. Podobnie jak wzmocnienie pozytywne, wzmocnienie negatywne zwiększa prawdopodobieństwo powtórzenia danego zachowania.
Kara pozytywna
Zachodzi, gdy po konkretnym zachowaniu wprowadzany jest bodziec nieprzyjemny. Polega na dodaniu bodźca nieprzyjemnego (np. upomnienie) w celu zmniejszenia częstotliwości danego zachowania. Przykładem może być otrzymanie mandatu za jazdę z nadmierną prędkością. Kara pozytywna ma na celu zmniejszenie częstotliwości danego zachowania.
Kara negatywna
Polega na odebraniu nagrody lub przyjemności po niewłaściwym zachowaniu. Odebranie bodźca przyjemnego (np. zabranie zabawki) w odpowiedzi na niepożądane zachowanie działa zniechęcająco i zmniejsza prawdopodobieństwo powtórzenia zachowania. Przykładem może być zabranie dziecku zabawki za nieodpowiednie zachowanie.
Wygaszanie
Brak konsekwencji, który prowadzi do zaniku określonego zachowania.
Przykłady warunkowania instrumentalnego
W edukacji
Uczniowie uczą się, że dobre wyniki w nauce prowadzą do pochwał lub nagród (np. wysokie oceny, dyplomy), co motywuje ich do dalszego wysiłku. Z kolei złe zachowanie w klasie może skutkować naganą, co zniechęca do jego powtarzania.
W pracy
Pracownik otrzymuje premię finansową za przekroczenie oczekiwań lub osiągnięcie wysokich wyników sprzedaży, co wzmacnia jego zaangażowanie. Z drugiej strony, spóźnienia mogą prowadzić do potrącenia z pensji, co działa jako kara negatywna.
W wychowaniu dzieci
Dziecko, które sprząta pokój, otrzymuje deser (wzmocnienie pozytywne), co zachęca je do dalszego dbania o porządek. Gdy jednak bije rodzeństwo, rodzice mogą odebrać mu dostęp do ulubionej gry (kara negatywna), co ma zmniejszyć częstotliwość takiego zachowania.
W szkoleniu zwierząt
Pies, który siada na komendę, dostaje smakołyk (wzmocnienie pozytywne). Jeśli skacze na ludzi, może zostać zignorowany (wygaszanie) lub delikatnie skarcony głosem (kara pozytywna).
W codziennym życiu
Osoba, która regularnie ćwiczy na siłowni, odczuwa poprawę zdrowia i samopoczucia (wzmocnienie pozytywne). Z kolei unikanie płacenia rachunków prowadzi do naliczania odsetek (kara pozytywna).
Zastosowanie warunkowania instrumentalnego w terapii
Warunkowanie instrumentalne znajduje zastosowanie w terapii behawioralnej, m.in. w pracy z osobami z zaburzeniami zachowania, autyzmem czy uzależnieniami. Przykładem jest stosowanie tokenów jako wzmocnień pozytywnych, które można wymieniać na nagrody.