Pojęcie samorealizacji zostało wprowadzone do humanistyki przez Kierkegaarda w XIX wieku, interpretowane było przez niego w kontekście egzystencjalnym. Oznaczało to kategorię ludzkiej egzystencji przeciwstawioną poczuciu przemijania i pustki w obliczu śmierci. Problem samorealizacji był obecny również w rozważaniach filozofów starożytnych, takich jak Platon, Seneka czy Epikur. Choć nie używali oni bezpośrednio terminu samorealizacja, ich refleksje dotyczyły zagadnień samorozwoju i samodoskonalenia się.
W psychologii pojęcie samorealizacji po raz pierwszy użyte zostało przez Kurta Goldsteina, przedstawiciela nurtu organizmicznego. Samorealizacja została określona jako główny motyw ludzkiej aktywności, skierowany na realizację możliwości i urzeczywistnienie osobistego potencjału jednostki. Samorealizacja jako pojęcie psychologiczne oznacza proces rozwijania i realizowania pełnego potencjału jednostki oraz osiągania osobistego spełnienia. Obejmuje ona dążenie do pełnego rozwoju swoich zdolności, pasji i aspiracji, co prowadzi do osiągnięcia harmonii wewnętrznej i satysfakcji z życia. Samorealizacja zakłada autentyczność w wyrażaniu siebie, zdolność do głębokiego samoakceptowania oraz realizację osobistych celów i wartości. Jest to także proces, w którym jednostka poznaje i rozwija swoje unikalne talenty i zdolności, integrując je w sposób, który służy zarówno jej samemu, jak i otoczeniu.
W psychologii współczesnej pojęcia takie jak samorealizacja, samourzeczywistnianie lub samoaktualizacja oznaczają stałe dążenie do realizacji swojego potencjału, rozwijania talentów i możliwości. Proces ten obejmuje stawanie się „tym, kim się chce być”, dążenie do wewnętrznej spójności, jedności z samym sobą oraz spełnianie swojego przeznaczenia lub powołania. Osoby samoaktualizujące się charakteryzują się spontanicznością, dystansem wobec wydarzeń, bliskimi związkami z innymi, niezależnością oraz poczuciem humoru.
Określenia dotyczące samorealizacji znajdują się w pracach różnych psychologów, w tym Adlera, który opisywał dążenie do mocy, Junga, który rozważał proces indywiduacji, Fromma, który analizował charakter produktywny, oraz Carla Rogersa, który zwracał uwagę na nastawienie na klienta. Badania nad samorealizacją są często prowadzone w kontekście poczucia własnej wartości, sensu życia, samoświadomości oraz świadomości celów i wartości życiowych. Te badania są integralną częścią psychologii rozwoju życia (life-span psychology), która integruje subdyscypliny takie jak psychologia osobowości, motywacji, psychologia społeczna oraz andragogika.
Reprezentanci teorii pola, tacy jak Goldstein, Rogers i Maslow kładli nacisk na podstawowy popęd do samorealizacji, jako czynnik organizujący wszystkie różnorodne siły, których wzajemna gra nieustannie stwarza to, czym jest dana osoba. Rozwinęli oni teorie, które wydają się bardziej „ludzkie”, niż wiele poprzedzających je, przy czym podkreślają w nich doniosłe znaczenie sposobu, w jaki ludzie spostrzegają swój świat, a także przypisują dużą wagę zjawisku zdrowia i procesom rozwoju.
Teoria samorealizacji Maslowa
Jednym z teoretyków uznających samorealizację za jedno z centralnych psychologicznych pojęć, był psycholog humanistyczny Abraham Maslow. Mając poczucie, że psychologia skoncentrowała się zbytnio na słabościach człowieka, nie dostrzegając jednocześnie jego mocnych stron, Maslow starał się uzupełnić ten obraz badając zdrowe emocjonalnie jednostki. Uznawał on naturę ludzką za, w zasadzie, dobrą, lecz jednocześnie uważał, że wrodzona tendencja do rozwoju i samorealizacji jest raczej słaba i krucha, łatwo ulega naciskom społecznym. Maslow rozróżniał motywację wynikającą z niedoboru (deficiency motivation); przy której jednostka stara się przywrócić swą fizyczną czy psychiczną równowagę, oraz motywację wzrostu (growth motivation), przy której jednostka stara się wyjść poza to, co zrobiła i czym była w przeszłości; ludzie mogą powitać z radością niepewność, wzrost napięcia, a nawet cierpienie, jeśli uważają je za drogę wiodącą do spełnienia.
Według Maslowa, wrodzone potrzeby człowieka tworzą hierarchię ważności. Gdy potrzeby na jednym poziomie są zaspokojone, wówczas zaczynają dominować potrzeby znajdujące się na poziomie następnym. Jeśli zatem zaspokojone są potrzeby fizjologiczne, takie jak głód i pragnienie, to wówczas zaspokojenia żądają potrzeby należące do następnego poziomu – potrzeby bezpieczeństwa. Po nich idą w kolejności potrzeby przynależności i miłości, potrzeby szacunku i potrzeby samorealizacji. Na szczycie tej hierarchii potrzeb znajduje się siódmy poziom-potrzeba „transcendencji”. Maslow dodał ten poziom, aby reprezentował on najwyższą z ludzkich potrzeb, która wykracza poza samorealizację, pragnienie tożsamości, a nawet poza własne „jednostkowe człowieczeństwo”. „Psychologia transpersonalna” stała się odrębną dziedziną badań nad wyższymi stanami świadomości oraz poszukiwaniami duchowymi jako podstawowymi aspektami ludzkiego życia.
Maslow wskazał na specyficzne cechy charakteryzujące osoby samoaktualizujące się, takie jak samoakceptacja, akceptacja otaczającego świata i innych ludzi, autonomia osobowościowa, głębokie relacje interpersonalne, spontaniczność oraz filozoficzne, pozbawione złośliwości poczucie humoru. Dodatkowo, doznania mistyczne również zostały uznane przez Maslowa za ważny element samorealizacji. W jego badaniach te cechy stanowiły empiryczny wskaźnik tego procesu. Maslow utożsamiał proces samorealizacji z twórczością, rozumianą szeroko jako ekspresję osobistego potencjału jednostki. Twórczość w jego teorii obejmuje różnorodne działania codzienne, które pozwalają jednostce rozwijać i realizować swój pełny potencjał.
Chociaż dla większości ludzi samorealizacja jest nadzieją czy celem, czymś, czego się pragnie i do czego się dąży, to jednak nieliczni zdają się osiągać w pełni ten cel. Maslow przeprowadził studia nad grupą takich osób, aczkolwiek nigdy nie określił wyraźnie, w jaki właściwie sposób je dobrał i jak przeprowadził swoje badania. Włączył do niej zarówno postacie historyczne, takie jak Beethoven i Lincoln, jak i osoby żyjące w czasie przeprowadzania tego badania, włącznie z Einsteinem i Eleanor Roosevelt. Na podstawie wyników tych badań Maslow sformułował listę piętnastu cech charakteryzujących osoby, które osiągnęły samorealizację (Maslow, 1954).
Cechy osób samorealizujących się
Osoby samorealizujące się cechują się różnorodnymi doznaniami szczytowymi, które są momentami największego szczęścia i spełnienia. Te doznania mogą występować w różnym stopniu intensywności i w różnych kontekstach życiowych, takich jak miłość, rodzicielstwo, działalność twórcza, estetyczna percepcja czy kontemplacja natury. Posiadając wszystkie te cechy, osoby samorealizujące się są szczególnie zdolne do pełnego i autentycznego przeżywania miłości oraz do odczuwania miłości w najgłębszym możliwym wymiarze.
Obiektywne odbieranie rzeczywistości
Sprawna ocena rzeczywistości pozwala na adekwatną ocenę innych ludzi. Osoby, które osiągnęły samorealizację spostrzegają rzeczywistość w sposób bardziej adekwatny i pozostają z nią w bardziej zadowalających relacjach, to znaczy żyją one bliżej rzeczywistości i natury, potrafią dokładnie oceniać innych i potrafią tolerować niejednoznaczność czy niepewność łatwiej niż większość ludzi. Osoby dążące do samorealizacji starają się nie zamykać na własnych sądach, myślach, uczuciach czy historii, patrząc na otaczający świat z różnych perspektyw. Dzięki temu ich ogląd rzeczywistości staje się szerszy i bardziej obiektywny. Umiejętność patrzenia na własne problemy i wydarzenia wokół nas z różnych perspektyw przybliża nas do obiektywizmu i poszerza nasze horyzonty.
Samoakceptacja oraz wewnętrzna zgoda na innych i zachodzące w przyrodzie zjawiska
Akceptacja siebie i otoczenia polega na uznaniu, że każdy człowiek naturalnie popełnia błędy, ma pewne niedoskonałości i wady, ale jednocześnie posiada wiele zalet i stara się radzić z codziennymi wyzwaniami. Taka akceptacja obejmuje zarówno nas samych, jak i świat wokół nas. Przyznając sobie prawo do popełniania błędów, warto również uznać to prawo u innych. Wszyscy jesteśmy ludźmi, istotami z natury ułomnymi, które mogą popełniać błędy. Akceptacja nie oznacza zgody na błędy, ale uznanie, że są one częścią życia i mogą się zdarzać. Oznacza to również zrozumienie, że każdy działa najlepiej, jak potrafi w danej sytuacji. Samoakceptacja oznacza akceptowanie siebie i swoich różnych cech bez poczucia winy czy lęku, przy jednoczesnym akceptowaniu innych.
Wyrażanie uczuć w sposób prosty i spontaniczny
Samorealizujące się osoby charakteryzują się spontanicznością, prostotą i naturalnością zarówno w swoim zachowaniu, jak i w życiu wewnętrznym, myślach oraz odruchach. Pozwalają sobie na bycie sobą, uznając swoją wartość jako osoby. Przejawiają dużą spontaniczność w myśleniu i działaniu, choć zazwyczaj nie przejawiają skrajnej niekonwencjonalności.
Koncentracja na problemie
Osoby skoncentrowane na problemach wykazują umiejętność ustalania priorytetów i skupiania się na konkretnych zadaniach i rozwiązywaniu problemów, potrafiąc oddzielić się od własnych myśli i emocji, by skutecznie rozwiązywać trudności. Zamiast skupiać się na sobie, kierują swoją uwagę na problemy, często angażując się w rozwiązywanie kwestii społecznych i traktując to jako swoją życiową misję.
Dystans wobec rzeczywistości i potrzeba prywatności
Maslow zauważył, że osoby samorealizujące się mają umiejętność i potrzebę przebywania samemu oraz dystans wobec rzeczywistości. Nie podążają za nowinkami i potrafią przyglądać się ludziom z boku, co pozwala im zachować obiektywizm. Nie muszą gonić za trendami, mogą obserwować i zdecydować, co jest dla nich dobre. Mają potrzebę prywatności i czasami samotności, co umożliwia im patrzenie na życie z odległego, obiektywnego punktu widzenia.
Niezależność od otoczenia
Świeży ogląd rzeczywistości
Osoby samorealizujące się potrafią zachować świeżość ocen podobną do małego dziecka, które wszystko poznaje i bada. Mają postawę badacza-odkrywcy, dzięki czemu nic nie wydaje się nudne czy powtarzalne. Potrafią patrzeć na rzeczy z różnych perspektyw i wyciągać nowe wnioski, co prowadzi do zachwytu nad światem i umiejętności cieszenia się z tego, co mają. Cenią podstawowe doznania życiowe, nawet w przypadku rzeczy, które robili czy widzieli wielokrotnie wcześniej.
Umiejętność przeżywania głębokich doznań
Osoby, które osiągnęły samorealizację, mają zdolność do głębokiego przeżywania chwil, niemal mistycznych doznań uniesienia i fascynacji. Wiele z nich doznało mistycznych przeżyć, takich jak głęboka ekstaza, uczucie, że otwierają się przed nimi bezkresne horyzonty lub też poczucie, że są bardzo potężne, a jednocześnie bardzo bezradne, przy czym doznania takie pozostawiały po sobie przekonanie, że wydarzyło się coś ważnego. Potrafią zatopić się w danej chwili, doświadczając stanu przepływu, gdzie moment staje się tak interesujący, że pochłania ich całkowicie. Choć takie chwile nie trwają długo, są wyraźnie zauważalne. W tych momentach człowiek jest całkowicie pochłonięty „tu i teraz”, jakby świat zewnętrzny przestawał istnieć.
Poczucie wspólnoty z innymi ludźmi
Dla osoby samorealizującej się każdy człowiek zasługuje na taki sam szacunek, bez podziałów na lepszych i gorszych. Posiadają one głębokie zainteresowanie sprawami społecznymi oraz zdolność do utożsamiania się i współodczuwania z ludźmi jako całością.
Umiejętność budowania trwałych i mocnych związków interpersonalnych
Osoby, które się samorealizują, potrafią słuchać i nawiązywać prawdziwe, głębokie relacje z innymi. Te związki, oparte na szczerości, poczuciu wspólnoty i wzajemnym szacunku, nie są liczne, ale mają ogromne znaczenie. Takie osoby są zdolne do tworzenia głębokich, satysfakcjonujących relacji interpersonalnych, zazwyczaj z niewieloma osobami.
Tolerancja inności
Tolerancja inności oznacza szacunek dla poglądów, upodobań i wierzeń innych osób, które mogą różnić się od naszych własnych. Osoby samorealizujące się wykazują tolerancję poprzez szacunek dla różnorodności ludzkiej, niezależnie od ras, religii, statusu materialnego i innych cech.
Rozróżnianie celów i sposobów ich osiągnięcia
Osoby samorealizujące się jasno rozróżniają cele od metod używanych do ich osiągnięcia. Jednakże, w przeciwieństwie do osób niecierpliwych, potrafią czerpać radość z procesu dążenia do realizacji celu, nie tylko z samego osiągnięcia celu.
Pogodne i refleksyjne poczucie humoru
Pogodne poczucie humoru, które wykazują osoby samorealizujące się, nie ma na celu obrażania ani wyśmiewania innych. Przejawia się ono w sposób filozoficzny, który cieszy każdego, kto go doświadcza. To poczucie humoru, które jest wolne od złośliwości, przesady i braku umiaru, charakteryzujące się żartami, które są głębokie i nieszkodliwe.
Twórcze podejście do świata
Osoby osiągające samorealizację wykazują zdolność do twórczego spojrzenia na świat, które manifestuje się poprzez ciągłą świeżość ocen i odkrywczą postawę. Ich twórcza ekspresja może przejawiać się zarówno w „pierwotnej twórczości”, wynikającej z nieświadomości i prowadzącej do nowatorskich odkryć, jak i w „produktywnej twórczości”, która znajduje wyraz w sztuce, muzyce, nauce czy wynalazkach. To cecha, która jest nieodłączną częścią ich osobowości i może manifestować się w różnych dziedzinach życia.
Odporność na wpływy kulturowe
Opór przed bezmyślnym podporządkowaniem się kulturze jest wyrazem dystansu i obiektywizmu, jakie przejawiają osoby samorealizujące się. Potrafią patrzeć na świat z perspektywy boku, co pozwala im na jasne wyrażanie swoich przekonań. Są one zdolne do dostosowania się do swojej kultury, jednocześnie zachowując niezależność wobec jej norm i wymagań. To świadomość, że nie muszą bezkrytycznie przyjmować wszystkiego, co narzuca kultura, co sprawia, że są bardziej odporni na jej wpływy.
Krytyka teorii samorealizacji
Krytyka tego podejścia koncentruje się na mglistości centralnego pojęcia „samorealizacji”. Po pierwsze, nie jest jasne, w jakim stopniu samorealizacja jest raczej dążeniem ukształtowanym społecznie niż tendencją wrodzoną. Po drugie, nie jest ona na tyle dobrze zdefiniowana, aby być efektywnym predyktorem zależności behawioralnych. Za pomocą tych teorii trudno jest zatem wyjaśnić te specyficzne rodzaje stałości, które charakteryzują poszczególne jednostki, chyba że czynią to w sposób bardzo ogólny. Ponadto ten sposób podejścia do tematu nie zainicjował dużej liczby badań, lecz raczej pewien sposób pojmowania osobowości ludzkiej.
