Termin podwójne wiązanie (double bind) w kontekście psychologicznym został wprowadzony przez Gregory’ego Batesona w latach 50. XX wieku. Teoria podwójnego wiązania dotyczy sytuacji, w których osoba otrzymuje sprzeczne komunikaty, co prowadzi do trudności w odpowiednim reagowaniu. Została opracowana, aby wyjaśnić psychologiczne źródła schizofrenii, skupiając się na komunikacji i relacjach międzyludzkich, a pomijając przy tym biologiczne i organiczne przyczyny tej choroby. Termin podwójne wiązanie się do specyficznego rodzaju komunikacji lub sytuacji, w których jedna osoba otrzymuje sprzeczne, trudne do pogodzenia lub niejednoznaczne informacje od innych, najczęściej z nią spokrewnionych osób. Podwójnym wiązaniem nazywamy sytuację, w której osoba otrzymuje sprzeczne komunikaty, co generuje u niej konflikt i wywołuje dezorientację. Może prowadzić to do trudności w rozumieniu rzeczywistości, podejmowaniu trafnych decyzji czy właściwym reagowaniu na sytuacje. Osoby znajdujące się w takim podwójnym wiązaniu często doświadczają silnego stresu, frustracji i niepewności.
Na czym polega podwójne wiązanie?
Podwójne wiązanie to sytuacja, w której osoba, najczęściej dziecko, otrzymuje sprzeczne komunikaty od jednej i tej samej osoby, zazwyczaj dorosłego, z którym ma silne, trwałe więzi emocjonalne.
Ze względu na występowaniu sprzeczności w przekazie, podwójne wiązanie może powodować zakłócenie procesu edukacji w zakresie komunikacji. Taka sytuacja może mieć miejsce na przykład, gdy matka mówi dziecku, że może wybrać zabawkę lub kolor ubrania, ale niezależnie od wyboru, okazuje swoje niezadowolenie i kwestionuje słuszność wyboru. Innym przykładem jest sytuacja, gdy rodzic mówi: „Musisz być spontaniczny” – dziecko najpierw odbiera to jako nakaz, a jednocześnie rozumie, że spontaniczność nie może wynikać z przymusu. Sprzeczności wynikające z podwójnego wiązania stawiają je w sytuacji bez wyjścia.
Z kolei podwójne wiązanie rozdwojone występuje w sytuacji, gdy rodzice mają wobec dziecka sprzeczne oczekiwania, co sprawia, że jego decyzja zawsze skutkuje odrzuceniem przez jednego z rodziców. Jeśli tego typu komunikacja dominuje lub jest częsta w relacjach rodziców z dzieckiem, może prowadzić nawet do rozwoju osobowości schizoidalnej.
Taki układ komunikacyjny powoduje, że sprzeczne komunikaty uniemożliwiają dziecku podjęcie właściwej reakcji. Niezależnie od tego, co wybierze, zostanie skrytykowane i spotka je negatywna konsekwencja. Powtarzające się sekwencje takich komunikatów uczą dziecko wysyłania podobnie niespójnych sygnałów, aby uniknąć kary lub zranienia. W efekcie traci ono zdolność do prawidłowego rozumienia znaczenia swoich lub cudzych komunikatów.
Podwójne wiązanie w komunikacji
Podwójne wiązanie w komunikacji nie jest ograniczone tylko do relacji rodzinnych, lecz pojawia się również w wielu sytuacjach społecznych. Może być stosowane przez różne osoby, z którymi mamy jakąś formę relacji – na przykład szefa w pracy, partnera życiowego, współpracownika czy przyjaciela. Przykładem takiego zachowania wśród młodzieży jest wyśmiewanie innych pod pozorem żartu. Osoba stosująca podwójne wiązanie obraża drugą osobę, rani ją emocjonalnie, a następnie wycofuje się, tłumacząc, że to były tylko żarty lub „śmieszne docinki”. W ten sposób ofiara zostaje pozbawiona możliwości obrony. Jeśli zacznie się bronić, usłyszy, że nie rozumie żartów, jest zbyt poważna, sztywna i „nie pasuje do grupy”. Z drugiej strony, jeśli zdecyduje się na wspólne śmianie się z grupą, deprecjonuje siebie i de facto przyłącza się do szyderstw na swój temat.
Tego rodzaju podwójne wiązanie jest subtelną formą agresji, która daje agresorowi poczucie kontroli i przewagi nad ofiarą. Osoba stosująca tę formę manipulacji często wykorzystuje swoją pozycję, nawet jeśli ma jedynie minimalną władzę lub przewagę w relacji. Niestety, rozbrajanie takiej sytuacji jest trudne, ponieważ osoba atakowana, bez względu na to, jaką reakcję wybierze, zostanie postawiona w złym świetle. Każda odpowiedź – czy to obrona, czy ignorowanie – kończy się wzmocnieniem jej słabości w oczach agresora i reszty grupy. W codziennym języku można to opisać powiedzeniem „i tak źle, i tak niedobrze” – niezależnie od tego, jaką decyzję podejmie osoba poddawana tej manipulacji, zawsze spotka się z krytyką i dewaluacją.
W samym mechanizmie podwójnego wiązania tkwi paradoks, który sprawia, że skuteczna reakcja jest prawie niemożliwa. Każde działanie podejmowane przez osobę, która pada ofiarą takiej manipulacji, zostaje ocenione jako nieodpowiednie, wzmacniając jedynie poczucie jej porażki. To właśnie ta zawiłość sprawia, że podwójne wiązanie jest wyjątkowo destrukcyjne i trudne do przezwyciężenia, ponieważ nie pozostawia jasnej drogi ucieczki z tej pułapki komunikacyjnej.
Przykłady podwójnego wiązania
Podwójne wiązanie polega na występowaniu sprzecznych komunikatów. McKay, Davis i Fanning porównują takie podwójne przekazy do jednoczesnego kopania i głaskania psa. W kontekście wychowania dziecka, szczególnie szkodliwe są komunikaty rodzica w stylu „podejdź bliżej – odejdź stąd” oraz „kocham cię – nienawidzę cię”.
Przykładem podwójnego wiązania może być sytuacja, w której rodzic mówi dziecku „kocham cię”, ale jednocześnie kanałem niewerbalnym pokazuje mu agresję lub zaniedbuje je. Dziecko otrzymuje sprzeczne komunikaty, które mogą wywoływać w nim konflikt emocjonalny i wpływać na jego rozwój i funkcjonowanie psychologiczne. Innym przykładem takiej sprzeczności jest paradoksalny nakaz „bądź spontaniczny”, który wymaga spontanicznego działania, ale sam w sobie stanowi instrukcję, co niweczy naturalność tego zachowania.
Podwójne wiązanie jest ważnym konceptem w teorii komunikacji, szczególnie w kontekście teorii systemowej i komunikacji interpersonalnej. Był również badany w kontekście schizofrenii, ponieważ niektórzy badacze sugerowali, że podwójne wiązanie może przyczyniać się do powstawania tej choroby. Chociaż późniejsze badania wykazały, że opisane zachowania nie prowadzą bezpośrednio do rozwoju schizofrenii, koncepcja podwójnego wiązania pomogła w lepszym zrozumieniu psychopatologicznych objawów dziecka w kontekście nieprawidłowej komunikacji w rodzinie. Dalsze badania potwierdziły, że podwójne wiązanie może występować w wielu rodzinach, jednak nie zawsze prowadzi do poważnych zaburzeń, takich jak schizofrenia.
Jednak osoby wielokrotnie narażone na taką formę komunikacji tracą zdolność do właściwego interpretowania szerszego kontekstu, w którym znajduje się dany przekaz, szczególnie gdy ten kontekst może być sprzeczny z samym komunikatem. W rezultacie rozwija się u nich poczucie bezsilności i wyuczona bezradność. Taka osoba zaczyna podejrzewać, że każdy przekaz kryje jakieś ukryte znaczenie. Nawet proste, jednoznaczne komunikaty, które dla innych są jasne, wywołują u niej niepewność, lęk i podejrzliwość, utrudniając jej zrozumienie intencji innych ludzi.