Psychoza indukowana, znana również jako paranoja indukowana, obłęd udzielony, psychoza udzielona lub indukowane zaburzenia urojeniowe, to forma reaktywnej psychozy, która rozwija się u osoby zdrowej w wyniku wpływu zaburzeń psychicznych osoby chorej. Osoba zdrowa przejmuje i czasem rozwija urojeniowe treści występujące u osoby cierpiącej. Kluczowymi czynnikami sprzyjającymi temu procesowi są silne więzi emocjonalne, izolacja społeczna, wzajemna zależność oraz niski poziom intelektualny. Rozdzielenie osób zaangażowanych w ten proces może szybko prowadzić do ustąpienia objawów.
Indukowane zaburzenia urojeniowe – zaburzenie psychotyczne indukowane
Kryteria diagnostyczne dla psychozy indukowanej w ICD-10 (F24 – indukowane zaburzenie urojeniowe) i DSM-IV (297.3 – zaburzenie psychotyczne indukowane) określają, że:
- Co najmniej dwie osoby dzielą to samo urojenie lub system urojeniowy, wzajemnie wspierając swoje przekonania.
- Osoby te są ze sobą w bardzo bliskiej relacji.
- Istnieją dowody na to, że urojeniowe przekonania zostały przekazane biernemu członowi (lub członkom) grupy w wyniku kontaktu z osobą aktywną, co wskazuje na wpływ kontekstu czasowego i sytuacyjnego na rozwój tych urojeń.
Psychoza indukowana
Psychoza indukowana znana również jako folie à deux (fr. „obłęd udzielony dwojgu”), to rzadkie zaburzenie psychiczne, w którym urojenia jednej osoby zostają przekazane i przyjęte przez drugą osobę, zwykle w wyniku silnej więzi emocjonalnej i bliskiego związku. W klasycznym ujęciu najczęściej dotyczy to dwóch osób, ale może też występować w większych grupach, co określa się jako folie à trois, folie à quatre lub więcej, w zależności od liczby zaangażowanych osób.
Pierwszy opis indukowanego zaburzenia urojeniowego pochodzi z publikacji angielskiego lekarza Wiliama Harvey’a z 1651 roku. Później wielu lekarzy opisało tę chorobę oraz jej różne odmiany. Psychoza indukowana została po raz pierwszy opisana przez psychiatrów Charlesa Lasègue’a i Jeana-Pierra Falreta w XIX wieku. W 1877 roku psychiatrzy Lasègue i Falret nadali jej nazwę folie à deux, która zyskała popularność w Europie i jest nadal stosowana we Francji.
To zaburzenie urojeniowe występuje u dwóch lub więcej osób, które są ze sobą blisko emocjonalnie związane. Tylko jedna z tych osób prezentuje objawy pierwotnego zaburzenia psychotycznego, podczas gdy u pozostałych występują jedynie wywołane urojenia, które zazwyczaj ustępują po oddzieleniu tych osób od siebie. Występuje w sytuacjach, gdy osoba cierpiąca na urojeniowe zaburzenia psychiczne, nazywana osobą dominującą lub osobą pierwotną, wpływa na drugą osobę, czyli osobę zależną, która zaczyna podzielać te same zaburzone przekonania. Obie osoby często pozostają w izolacji społecznej, co wzmacnia oddziaływanie i zwiększa podatność na przekazanie urojeniowych przekonań.
Objawy psychozy indukowanej
Objawy psychozy indukowanej są związane przede wszystkim z występowaniem wspólnych urojeniowych przekonań u osoby pierwotnej i zależnej. Mogą obejmować:
- Urojenia: Najbardziej charakterystycznym objawem psychozy indukowanej są wspólne urojenia. Osoba pierwotna ma zaburzenia urojeniowe, a osoba zależna stopniowo zaczyna podzielać te same przekonania, mimo że wcześniej mogła być zdrowa psychicznie. Urojenia te mogą dotyczyć różnych tematów, np. prześladowań, zdrady, nieistniejących chorób czy nadprzyrodzonych zdarzeń.
- Izolacja społeczna: Osoby zaangażowane w psychozę indukowaną często żyją w bliskim, zamkniętym związku, izolując się od innych ludzi. Zmniejszone kontakty społeczne i brak zewnętrznych źródeł informacji sprawiają, że przekonania urojeniowe stają się silniejsze i trudniejsze do podważenia.
- Emocjonalna zależność: Osoba zależna jest zazwyczaj emocjonalnie podporządkowana osobie pierwotnej, co sprawia, że jest bardziej podatna na przyjęcie jej urojeniowych przekonań. Taki związek często opiera się na dominacji jednej osoby nad drugą.
- Podobieństwo objawów: Objawy u osób zaangażowanych w psychozę indukowaną są bardzo podobne, co wynika z przejęcia urojeniowego myślenia przez osobę zależną. Przekonania te mogą obejmować absurdalne, ale jednocześnie dla obu osób realne wizje, np. przekonanie o inwazji obcych, niewidocznych prześladowcach czy klątwach.
- Brak samodzielnego krytycyzmu: Osoba zależna nie poddaje urojeniowych przekonań w wątpliwość, a raczej przyjmuje je bezkrytycznie, zwłaszcza że wynikają one z bliskiej relacji z osobą dominującą.
Przykłady paranoi indukowanej
Psychoza indukowana, choć rzadko spotykana, została udokumentowana w wielu przypadkach klinicznych. Oto kilka znanych przykładów:
- Rodzinny przypadek psychozy indukowanej: Częstym scenariuszem jest sytuacja, w której jeden z członków rodziny cierpi na zaburzenia urojeniowe, a jego najbliżsi, często małżonek lub rodzeństwo, zaczynają podzielać te same przekonania. W jednym z opisanych przypadków matka zaczęła wierzyć, że sąsiad planuje porwanie jej dziecka, a wkrótce jej mąż i córka również przejęli to przekonanie, żyjąc w nieustannym strachu i izolując się od otoczenia.
- Przykład folie à deux w związku partnerskim: W jednym z dobrze znanych przypadków para żyjąca w odosobnieniu zaczęła wierzyć, że jest ofiarą spisku sąsiadów, którzy rzekomo próbowali ich otruć przez system wentylacyjny. Pomimo braku jakichkolwiek dowodów, zarówno mężczyzna, jak i kobieta byli przekonani o realności tego zagrożenia, co doprowadziło do eskalacji konfliktów z otoczeniem i ich ostatecznej izolacji.
- Psychoza w grupach religijnych lub kultowych: Psychoza indukowana może występować również w większych grupach, szczególnie w zamkniętych wspólnotach religijnych lub kultowych, gdzie lider przekazuje swoje urojeniowe przekonania innym członkom grupy. Przykładem może być sekta Heaven’s Gate, gdzie członkowie wierzyli, że zbliża się apokalipsa, a ich duchy zostaną przetransportowane na statek kosmiczny po śmierci, co doprowadziło do zbiorowego samobójstwa.
Przyczyny paranoi indukowanej
To forma psychozy urojeniowej o charakterze reaktywnym rozwijająca się u zdrowej osoby pod wpływem kontaktu z osobą chorą, przejmującą jej treści urojeniowe. Na pojawienie się tej psychozy szczególnie wpływają bliskie więzi emocjonalne, izolacja społeczna, zależność oraz niski poziom intelektualny. Oddzielenie tych osób zazwyczaj szybko prowadzi do ustąpienia objawów.
Mechanizm powstawania psychozy indukowanej opiera się na sile relacji emocjonalnej między osobą dominującą a zależną oraz na izolacji społecznej. Bliska więź, zwłaszcza w rodzinie lub związku, prowadzi do sytuacji, w której osoba dominująca ma silny wpływ na poglądy i zachowania osoby zależnej. Izolacja społeczna i brak kontaktu z zewnętrznymi opiniami oraz faktami wzmacniają te urojeniowe przekonania, utrudniając krytyczne myślenie.
U osób podatnych na psychozę indukowaną istotną rolę odgrywają także czynniki genetyczne i biologiczne, takie jak predyspozycje do zaburzeń psychicznych, co może sprawić, że niektóre osoby są bardziej podatne na przyjmowanie urojeniowych przekonań od innych.
Leczenie psychozy indukowanej
Psychoza indukowana wymaga specyficznego podejścia terapeutycznego. Kluczowym krokiem w leczeniu jest separacja osób zaangażowanych w zaburzenie, co pozwala osobie zależnej na odzyskanie zdolności do samodzielnego myślenia i krytycznej oceny rzeczywistości.
Terapia obejmuje zazwyczaj:
- Farmakoterapię: Leki przeciwpsychotyczne, antydepresyjne lub stabilizatory nastroju mogą pomóc zarówno osobie pierwotnej, jak i zależnej w przezwyciężeniu urojeniowych przekonań.
- Psychoterapię: Psychoterapia poznawczo-behawioralna może pomóc pacjentom zrozumieć irracjonalność swoich przekonań i nauczyć się radzenia sobie z myśleniem urojeniowym.
- Wsparcie społeczne: Pomoc zewnętrznych instytucji, takich jak rodzina, grupa wsparcia lub środowisko terapeutyczne, może być kluczowa w zapobieganiu nawrotom.
Psychoza indukowana to rzadkie, ale poważne zaburzenie psychiczne, w którym urojenia jednej osoby zostają przejęte przez inną. Zwykle dotyczy to bliskich relacji, w których jedna osoba dominuje nad drugą, co w połączeniu z izolacją społeczną sprzyja szerzeniu się urojeniowych przekonań. Dzięki odpowiedniemu leczeniu, separacji oraz farmakoterapii i psychoterapii można jednak skutecznie pomóc pacjentom w powrocie do zdrowia.
Indukowane zaburzenie urojeniowe występuje, gdy osoba zdrowa przejmuje objawy urojeniowe od osoby cierpiącej na zaburzenia psychiczne. Osoba, która doświadczyła tej indukcji, zaczyna wyrażać podobne urojenia i postrzega świat w sposób analogiczny do osoby pierwotnie chorej. Choć jej zaburzenia są zazwyczaj mniej głębokie, może przejawiać znaczne dezorganizowanie w swoim zachowaniu. Jednak po oddzieleniu od osoby, która jest źródłem tych urojeniowych przekonań, objawy indukowanego zaburzenia zazwyczaj szybko ustępują.