Deprywacja to stan permanentnego niezaspokojenia istotnych potrzeb psychologicznych lub popędu (potrzeb biologicznych lub fizjologicznych) wynikający z braku dostępu do pewnych zasobów, bodźców lub warunków niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania fizycznego, psychicznego lub społecznego. Deprywacja może dotyczyć różnych aspektów życia i obejmować zarówno czynniki materialne, jak i niematerialne. Może być celowa, jak w eksperymentach naukowych, lub wynikać z niezamierzonych okoliczności, takich jak ubóstwo, izolacja czy niedostatek emocjonalny. Deprywacja wraz z poczuciem zagrożenia i przeciążeniami psychicznymi zaliczana jest do głównych źródeł stresu.
Deprywacja sensoryczna
Deprywacja sensoryczna (deprywacja zmysłowa) to stan, w którym osoba jest pozbawiona bodźców zmysłowych, takich jak dźwięk, światło, dotyk, smak i zapach. Deprywacja sensoryczna może to być celowo wywołana w kontrolowanych warunkach lub wynikać z niezamierzonych sytuacji, jak izolacja. Koncepcja deprywacji sensorycznej zyskała na popularności w latach 50. i 60. XX wieku, po tym jak kanadyjski psycholog Donald Hebb przeprowadził eksperymenty na Uniwersytecie McGilla, badając wpływ izolacji sensorycznej na mózg człowieka. Uczestnicy jego badań, poddani deprywacji sensorycznej, zaczęli doświadczać halucynacji, dezorientacji i spadku zdolności poznawczych, co sugerowało, że mózg aby prawidłowo funkcjonować potrzebuje stałego dopływu bodźców.
Krótkotrwała deprywacja sensoryczna może działać relaksująco na organizm, jednak jej długotrwałe stosowanie prowadzi do poważnych skutków, takich jak skrajny niepokój, halucynacje, natłok myśli, depresja i zachowania aspołeczne. Psychologowie poznawczy badali te efekty w eksperymentach, gdzie ludzie byli sztucznie izolowani od bodźców z otoczenia. Deprywacja sensoryczna polega na celowym ograniczeniu lub usunięciu bodźców działających na jeden lub kilka zmysłów, co powoduje całkowitą izolację jednostki od naturalnego i społecznego środowiska. Deprywacja sensoryczna bywa stosowana w medycynie alternatywnej oraz w psychologicznych badaniach naukowych (eksperymentach psychologicznych), na przykład przy użyciu komory deprywacyjnej.
Osoba znajdująca się w warunkach deprywacji sensorycznej doświadcza ze środowiska z minimalną ilością bodźców zmysłowych. Do osiągnięcia stanu deprywacji sensorycznej stosuje się różne techniki, takie jak izolacyjne komory, które eliminują dźwięki i światło, pływające zbiorniki wypełnione wodą o temperaturze ciała i wysokim stężeniu soli, pozwalające na swobodne unoszenie się i minimalizujące odczucie grawitacji, oraz zasłony na oczy i zatyczki do uszu, redukujące dostęp do bodźców wzrokowych i słuchowych. Proste metody, takie jak opaski na oczy, worki i nauszniki, mogą czasowo pozbawić wzroku lub słuchu, podczas gdy bardziej zaawansowane urządzenia mogą powodować tymczasową utratę zmysłów węchu, dotyku, smaku, a także odczuwania ciepła i grawitacji.
Komora deprywacyjna
Komora deprywacyjna, zwana także zbiornikiem izolacyjnym, to specjalne urządzenie zaprojektowane do minimalizowania bodźców zewnętrznych. Użytkownik wchodzi do komory, która jest wypełniona wodą o temperaturze ludzkiej skóry (34,5 °C) i i zawierającą wysokie stężenie siarczanu magnezu, co umożliwia swobodne unoszenie się na wodzie. Komora jest zamknięta, eliminując dostęp do światła i dźwięku, co prowadzi do stanu bliskiego całkowitej deprywacji sensorycznej.
Komora deprywacyjna została wynaleziona w latach 50. XX wieku przez amerykańskiego neuropsychiatrę i psychoanalityka Johna C. Lilly’ego. Lilly zainteresował się wpływem deprywacji sensorycznej na umysł ludzki i stworzył komorę jako narzędzie badawcze. Początkowe badania miały na celu zrozumienie, jak mózg reaguje na brak bodźców zewnętrznych. Eksperymenty wykazały, że deprywacja sensoryczna może prowadzić do różnorodnych efektów, od głębokiego relaksu po halucynacje i zmienione stany świadomości.
Komory deprywacyjne są używane do terapii osób z lękiem, stresem i depresją. W kontrolowanych warunkach mogą pomóc w redukcji objawów tych zaburzeń. Badania wskazują, że sesje w komorze deprywacyjnej mogą poprawić nastrój, zmniejszyć poziom stresu i poprawić ogólne samopoczucie. Pacjenci doświadczający przewlekłego bólu również zgłaszają ulgę po sesjach w komorze deprywacyjnej, co sugeruje potencjalne zastosowanie w terapii bólu.
Komory deprywacyjne stały się popularnym narzędziem w spa i centrach wellness, oferując klientom unikalne doświadczenie głębokiego relaksu. Sesje flotacyjne są reklamowane jako sposób na odłączenie się od codziennego stresu i osiągnięcie stanu głębokiego spokoju. Regularne korzystanie z komór może poprawić jakość snu, zwiększyć kreatywność i wspomóc praktyki medytacyjne.
W świecie sportu komory deprywacyjne są wykorzystywane do przyspieszenia regeneracji mięśni i poprawy wyników sportowych. Sportowcy korzystają z komór, aby zrelaksować mięśnie, zredukować stres i poprawić koncentrację przed zawodami. Regularne sesje mogą również pomóc w osiągnięciu głębokiego relaksu i regeneracji.
Deprywacja percepcyjna
Deprywacja percepcyjna, znana również jako efekt Ganzfeld (z niemieckiego „Ganzfeld” oznaczającego „pełne pole”), to zjawisko percepcyjne wynikające z długotrwałej ekspozycji na jednolite, bezstrukturalne pole, takie jak jednolity kolor. W takich warunkach mózg intensyfikuje wewnętrzny szum nerwowy z powodu braku zewnętrznych sygnałów wzrokowych, co prowadzi do interpretowania tego szumu przez korę wzrokową i powstawania halucynacji.
Deprywacja emocjonalna
Deprywacja emocjonalna to stan ciągłego braku wsparcia emocjonalnego, miłości, opieki i bliskości, niezbędnych do zdrowego rozwoju emocjonalnego i psychicznego. Może występować zarówno w dzieciństwie, gdy dziecko nie otrzymuje wystarczającej uwagi, ciepła i poczucia bezpieczeństwa od opiekunów, jak i w dorosłości, gdy osoba nie ma satysfakcjonujących relacji emocjonalnych.
Jest to schemat, w którym dominuje przekonanie, że potrzeby emocjonalne danej osoby są nieistotne i nigdy nie zostaną w pełni zaspokojone przez innych. Podporządkowanie się temu schematowi może prowadzić do ignorowania własnych potrzeb w relacjach i dostosowywania się do oczekiwań innych. Unikanie tego schematu może skutkować unikaniem dzielenia się emocjami, podczas gdy nadmierne przeciwdziałanie może prowadzić do roszczeniowej postawy emocjonalnej. Deprywacja emocjonalna może mieć poważne skutki dla zdrowia psychicznego, prowadząc do problemów w relacjach, niskiej samooceny i trudności w regulacji emocji.
Deprywacja snu
Deprywacja snu to stan wynikający z niedostatecznej ilości snu, zarówno w wymiarze ilościowym, jak i jakościowym. Może być spowodowana przez celowe działania, takie jak długotrwała praca czy nauka, a także przez różne zaburzenia snu, stres czy choroby. Brak snu negatywnie wpływa na zdolności kognitywne, zaburza czynności poznawcze prowadząc do problemów z pamięcią, koncentracją i podejmowaniem decyzji. Niedobór snu może powodować drażliwość, lęki, a w dłuższym czasie nawet depresję. Chroniczna deprywacja snu osłabia układ odpornościowy, zwiększając ryzyko infekcji, a także prowadzi do problemów zdrowotnych, takich jak choroby serca, cukrzyca, otyłość i nadciśnienie. Zbyt mała ilość snu może prowadzić do nadwagi, nadmiernego pobudzenia, cukrzycy, a w ekstremalnych przypadkach nawet do śmierci. Może również powodować depresję, niską samoocenę oraz zwiększać ryzyko chorób nowotworowych. Chroniczny brak snu ponad dwukrotnie zwiększa ryzyko śmierci z powodu chorób serca, a już po 18 godzinach deprywacji snu organizm może funkcjonować podobnie jak w stanie upojenia alkoholowego.
Osoby cierpiące na deprywację snu odczuwają chroniczne zmęczenie i senność w ciągu dnia oraz zmniejszoną koordynację i wydolność fizyczną, co może prowadzić do zwiększonego ryzyka wypadków. Problemy z metabolizmem glukozy i gospodarką hormonalną to kolejne skutki deprywacji snu. Brak snu wpływa na psychikę, prowadząc do drażliwości, lęków, depresji i wybuchów emocjonalnych, a w skrajnych przypadkach mogą pojawić się halucynacje i dezorientacja. Deprywacja snu zaburza równowagę neurochemiczną i funkcjonowanie różnych układów w ciele, zakłócając regenerację komórek, przetwarzanie informacji i konsolidację pamięci.
W kontekście neurobiologii, deprywacja snu jest badana, aby zrozumieć, jak wpływa na funkcjonowanie mózgu i zdrowie psychiczne. Pracownicy zmianowi, lekarze, studenci i inne osoby często doświadczają deprywacji snu z powodu długich godzin pracy lub nauki. Osoby z bezsennością, bezdechem sennym czy innymi zaburzeniami snu również często doświadczają deprywacji snu jako objawu swoich schorzeń.