Eksperyment więzienny w Stanford, znany również jako Eksperyment Stanfordzki, to jedno z najbardziej kontrowersyjnych badań psychologicznych XX wieku. Przeprowadzony został w 1971 roku przez profesora Philipa Zimbardo i jego zespół na Uniwersytecie Stanforda. Miał na celu zbadanie wpływu ról społecznych i środowiska na zachowanie jednostki, a szczególnie na to, jak ludzie adaptują się do roli strażników i więźniów w warunkach symulowanego więzienia.
Cele eksperymentu Stanfordzkiego
Celem eksperymentu było zrozumienie, jak ludzie przystosowują się do ról społecznych, szczególnie w sytuacjach, gdzie istnieje wyraźna asymetria władzy. Zimbardo chciał zbadać, czy brutalne zachowania w więzieniach wynikają z osobowości konkretnych jednostek (np. brutalnych strażników), czy raczej są efektem sytuacji i przyjętej roli społecznej.
Przebieg eksperymentu
W eksperymencie wzięło udział 24 zdrowych, młodych mężczyzn, wyłonionych spośród ochotników pochodzących głównie z klasy średniej. Zostali oni losowo podzieleni na dwie grupy: „więźniów” i „strażników”. W piwnicy budynku Wydziału Psychologii Uniwersytetu Stanforda zaaranżowano prowizoryczne więzienie. Eksperyment miał trwać dwa tygodnie.
Więźniowie zostali aresztowani przez prawdziwą policję, przewiezieni do „więzienia” i poddani procedurom, które miały wywołać u nich poczucie upokorzenia i dehumanizacji. Nosili jednakowe stroje, byli identyfikowani za pomocą numerów zamiast imion. Strażnicy otrzymali mundury, pałki oraz instrukcje, aby utrzymać porządek – bez użycia przemocy fizycznej, ale z możliwością stosowania innych środków dyscyplinujących.
Skutki eksperymentu w Stanford
Eksperyment szybko wymknął się spod kontroli. Już po kilku dniach strażnicy zaczęli przejawiać sadystyczne zachowania – upokarzali więźniów, zmuszali ich do wykonywania poniżających czynności, ograniczali sen i dostęp do toalety. Więźniowie przejawiali oznaki silnego stresu, załamań nerwowych i buntu. Część z nich musiała zostać wcześniej wypuszczona z eksperymentu z powodów zdrowotnych.
Eksperyment został przerwany już po sześciu dniach – dużo wcześniej niż planowano. Zimbardo podjął tę decyzję po interwencji swojej ówczesnej partnerki, Christiny Maslach, która była zszokowana tym, co zobaczyła w „więzieniu”.
Wnioski i kontrowersje wynikające z eksperymentu w Stanford
Przeprowadzony przez Philipa Zimbardo tzw. eksperyment stanfordzki jest jednym z najbardziej kontrowersyjnych badań w historii psychologii. Eksperyment wykazał, że sytuacja społeczna i przyjęta rola mogą silnie wpływać na zachowanie jednostek, nawet jeśli są one psychicznie zdrowe i wcześniej nie przejawiały przemocy. Wnioski te wspierają tzw. hipotezę sytuacyjną, mówiącą o tym, że okoliczności mogą prowadzić do zachowań, których ludzie normalnie by nie przejawiali.
Jednocześnie eksperyment wywołał poważne kontrowersje etyczne. Krytykowano brak odpowiedniego nadzoru, narażenie uczestników na traumę psychiczną oraz manipulowanie sytuacją przez badaczy. W kolejnych dekadach podważano również metodologię eksperymentu, sugerując, że strażnicy byli instruowani, by zachowywać się brutalnie, co może zniekształcać autentyczność wyników.
Według krytyków eksperyment naruszył wiele współczesnych standardów etycznych badań psychologicznych:
- Brak ochrony uczestników: Uczestnicy doświadczyli poważnych emocjonalnych i psychicznych trudności. „Więźniowie” cierpieli na depresję, lęk, a niektórzy mieli nawet objawy traumatyczne.
- Brak moderacji eksperymentu: Zimbardo, pełniący rolę nadzorcy więzienia, nie interweniował, gdy strażnicy stawali się coraz bardziej sadystyczni, co pozwoliło na eskalację nadużyć.
- Brak pełnej zgody uczestników: Choć uczestnicy podpisali zgody na udział w badaniu, nie byli w pełni świadomi potencjalnych konsekwencji psychicznych i emocjonalnych.
Zimbardo pełnił podwójną rolę w eksperymencie jako badacz i nadzorca więzienia, co doprowadziło do konfliktu interesów:
- Brak obiektywizmu: Jego zaangażowanie w rolę nadzorcy mogło wpłynąć na jego zdolność do obiektywnej oceny sytuacji i podjęcia odpowiednich działań w celu ochrony uczestników.
- Wpływ na wyniki: Krytycy twierdzą, że Zimbardo aktywnie wpływał na zachowanie strażników, zachęcając ich do bardziej agresywnych zachowań, co podważa naturalność obserwowanych zjawisk.
Eksperyment został skrytykowany za swoją metodologię:
- Brak grupy kontrolnej: Nie było grupy kontrolnej, co utrudniało porównanie wyników i wyciągnięcie jednoznacznych wniosków.
- Sytuacja nie była w pełni naturalna: Krytycy argumentują, że zachowanie uczestników mogło być wynikiem sztucznie wykreowanego środowiska i sugestii badacza, a nie naturalnej reakcji na przypisane role społeczne.
Trudności w replikacji wyników
- Problemy z powtarzalnością: Próby replikacji eksperymentu nie zawsze przynosiły podobne wyniki, co budziło wątpliwości co do uniwersalności i wiarygodności pierwotnych ustaleń.
W ostatnich latach pojawiły się nowe głosy krytyki oparte na pozyskanych dowodach i analizach:
- Świadectwa uczestników: Niektórzy uczestnicy eksperymentu stwierdzili, że byli zachęcani do odgrywania określonych ról, co mogło wpłynąć na ich zachowanie i wypaczyć wyniki.
- Dokumentacja: Nowo ujawnione nagrania i dokumenty sugerują, że Zimbardo mógł mieć większy wpływ na przebieg eksperymentu niż wcześniej przyznawał.
Eksperyment Stanfordzki dostarczył ważnych informacji na temat wpływu ról społecznych na ludzkie zachowanie, ale jego kontrowersje etyczne, metodologiczne i wpływ badacza na wyniki sprawiają, że jest on przedmiotem ciągłych debat i krytyki w świecie psychologii. Obecnie eksperyment ten służy jako przykład znaczenia rygorystycznych standardów etycznych i metodologicznych w badaniach naukowych.
