Terapia poznawcza

Terapia poznawcza opiera się na założeniu, że można zmieniać negatywne i zniekształcone przekonania oraz sposoby myślenia, co może poprawić emocjonalne samopoczucie i zachowanie pacjenta. Terapeuci pomagają klientom zrozumieć, jak nadają znaczenie swoim doświadczeniom i jak te znaczenia wpływają na ich reakcje. Według psychologii poznawczej zespoły objawów to konsekwencja poznawczej specyficzności i poznawczej podatności, które pozostają we wzajemnych związkach.

Terapia poznawcza jest szeroko stosowanym podejściem w psychoterapii i jest skuteczną metodą leczenia wielu zaburzeń psychicznych, takich jak depresja, lęk czy PTSD. Pomaga klientom osiągnąć większą samoświadomość i umiejętność kontrolowania swoich myśli, emocji i zachowań.

Założenia ogólne o determinantach zachowania

Terapia poznawcza skupia się głównie na badaniu sposobu, w jaki ludzie przetwarzają informacje i nadają znaczenie sytuacjom, co z kolei wpływa na ich emocje, zachowanie i reakcje.

Założenia dotyczące determinantów zachowania w koncepcji terapii poznawczej odnoszą się do nadawania znaczenia.

• Nadawanie znaczenia
  W terapii poznawczej uważa się, że ludzie interpretują sytuacje i nadają im znaczenie na podstawie swojej subiektywnej interpretacji kontekstu sytuacyjnego oraz relacji miedzy osobą, a tym kontekstem. To, co wydaje się ważne i istotne, różni się w zależności od jednostki i jej doświadczeń.
• Funkcja kontrolująca
  Proces nadawania znaczenia (na poziomie procesów automatycznych i świadomie podejmowanych decyzji) pełni istotną rolę w kontroli innych aspektów psychiki, takich jak emocje, zachowanie, uwaga i pamięć. Ludzie podejmują decyzje i reagują na podstawie tego, co uważają za istotne i ważne w danej sytuacji.
• Strategie adaptacji
  Nadane znaczenie sytuacji aktywizuje strategie adaptacyjne. Oznacza to, że ludzie reagują emocjonalnie, zachowawczo, kierują swoją uwagę i korzystają z pamięci w sposób dostosowany do interpretacji danej sytuacji. Na przykład, jeśli ktoś postrzega sytuację jako zagrożenie, może odczuwać lęk i dążyć do unikania, podczas gdy w sytuacji postrzeganej jako okazja, może odczuwać pozytywne emocje i dążyć do podjęcia działań.
• Znaczenia właściwe i niewłaściwe
  W terapii poznawczej uważa się, że znaczenia mogą być właściwe (adekwatne do rzeczywistego kontekstu) lub niewłaściwe ze względu na relacje do danego kontekstu lub celu (zniekształcenia poznawcze). Znaczenia niewłaściwe mogą prowadzić do nieadekwatnych emocji i zachowań, co może być przedmiotem interwencji terapeutycznych.

Zniekształcenia poznawcze

Zniekształcenia poznawcze obejmują błędy w poznawczej treści (znaczeniu), poznawczym przetwarzaniu informacji (opracowaniu znaczenia) lub oba rodzaje błędów. Zgodnie z założeniami psychologii poznawczej, jednostki maja predyspozycje biologiczne do tworzenia specyficznych, błędnych konstruktów poznawczych (zniekształceń poznawczych).

Zniekształcenia poznawcze to błędy w poznawczym przetwarzaniu informacji i interpretacji znaczenia sytuacji. Są one istotnym elementem terapii poznawczej, ponieważ wpływają na sposób myślenia, emocje i zachowanie jednostki.

Triada poznawcza

Psychopatologia w ujęciu psychologii poznawczej to rezultat skonstruowania przez osobę dezadaptacyjnych znaczeń, tworzących specyficzne triady poznawczo – emocjonalne. Triada poznawcza zawiera znaczenia odnoszące się do samego siebie (self), kontekstu środowiskowego (doświadczenie osobiste) i przyszłości (cele). Każdy zespół kliniczny charakteryzuje się specyficznymi znaczeniami, które istnieją na poziomie przedobjawowym i świadomym. Według założeń psychologii poznawczej w funkcjonowaniu chorych na depresję dominują depresyjne nieświadome schematy myślenia. Terapia poznawcza polega na ich identyfikowaniu i zastępowaniu bardziej adaptacyjnymi i zdrowymi.

Przykłady zniekształceń poznawczych

Cechy myślenia w zaburzeniach poznawczych

• Selektywna abstrakcja – Polega na skupianiu się na jednym aspekcie sytuacji, z pominięciem innych, co prowadzi do jednostronnego i zniekształconego spojrzenia na sytuację. Osoba może np. ignorować pozytywne aspekty i skupiać się tylko na negatywnych. To wybiórcza koncentracja na aspektach rzeczywistości, potwierdzających kluczowe przekonania. Polega na filtrowaniu rzeczywistości poprzez określone filtry poznawcze.
• Polaryzacja – W tym przypadku jednostka widzi sytuacje jako skrajne, czarno-białe, bez żadnych odcieni szarości. Nie uwzględnia subtelnych różnic i ma tendencję do ekstremalnego myślenia – to rozumowanie w kategoriach czarno-białych.
• Myślenie katastroficzne – Osoba przewiduje najgorszy możliwy scenariusz wydarzeń, nawet jeśli nie ma na to konkretnej podstawy. Katastrofizacja może prowadzić do nadmiernej lęku i unikania aktywności.
• Personalizacja – Osoba utożsamia się z negatywnymi zdarzeniami lub sytuacjami, przyjmując na siebie odpowiedzialność za coś, co nie jest jej winą. To może prowadzić do poczucia winy i niskiego poczucia własnej wartości. To wiązanie wszystkich negatywnych zdarzeń ze sobą (ksobność).
• Emocjonalne rozmycie – Polega na nadawaniu swoim emocjom zbyt ogólnych lub nieprecyzyjnych etykiet, co może prowadzić do trudności w ich zrozumieniu i zarządzaniu.
• Czytanie w myślach – Osoba zakłada, że wie, co inni myślą o niej, nawet jeśli nie ma na to dowodów. To może prowadzić do fałszywych przekonań i konfliktów interpersonalnych.
• Arbitralne wnioskowanie – Osoba nadmiernie upraszcza sytuacje, ignorując ich złożoność. Konkluzja nie wynika z przesłanek, a raczej z wczesnych doświadczeń. To może prowadzić do błędnych wniosków i decyzji.
• Etykietowanie – Osoba przypisuje sobie stałe etykiety na podstawie jednego zachowania lub cechy, ignorując pozostałe aspekty swojej osobowości. Może też bagatelizować swoje osiągnięcia.
• Minimalizowanie lub wyolbrzymianie znaczenia faktów
• Nadgeneralizacja – jednostkowe wydarzenia stanowią o całości.

Cele terapii poznawczej

• przekształcanie automatycznych myśli i towarzyszących im emocji oraz zachowań
• przekształcanie metaprzekonań pobudzających mechanizmy zniekształcania
  poznawczego
• redukowanie, przekształcenie dysfunkcjonalnych przekonań kluczowych i warunkowych
  pacjenta na podstawie specyficznych technik nacelowanych na ten poziom zniekształceń
• rozwijanie naturalnych możliwości adaptacyjnych pacjenta

Warunkiem koniecznym skutecznej terapii poznawczej jest wysoki poziom profesjonalizmu psychoterapeuty poznawczego, pozwalający na empatyczne poznawanie świata znaczeń pacjenta (terapeuta – konstruktywista) oraz racjonalną analizę przekonań i znaczeń zawartych w przekonaniach pacjenta.

Prowadzenie procesu terapii powinno odbywać się według poprawnego schematu badawczego, czyli terapeuta powinien formułować problem, stawiać hipotezy oraz na ich podstawie dobierać efektywne techniki oddziaływań. W procesie terapii terapeuta powinien przechodzić od pozycji eksperta do konsultanta (konsultant – wymaga nawiązaniu relacji).